اسدالله غلامپور/ مدیرعامل پتروشیمی کیان
همواره از تحریم‌ها و اثر آن بر وضعیت کلی اقتصادی و اجتماعی کشور صحبت می‌شود و مدیران بعضا هر نقصی در ارائه خدماتی که موظف به انجام آن هستند را به‌حساب تحریم‌های ظالمانه کشورهای زورگو گذاشته و از پاسخگویی به عدم‌اعمال مدیریت خود بر حفظ و ارتقای حصه عمومی و دولتی، بنا به دلایل مختلف که عمده آن کوتاهی قد مدیریت آنها و بی‌تدبیری در ایفای تعهداتی که طبق قانون بر عهده آنها گذاشته شده‌است، سر باز می‌زنند.
بر اساس اعلام رسمی سازمان اوپک، مجموع ذخایر نفت جهان در پایان سال۲۰۲۱ تقریبا به اندازه سال‌ماقبل آن و حدود ۱۵۴۵میلیارد بشکه بوده‌است. قابل‌توجه است که میزان ذخایر نفت درجای کشورمان با میزان این ذخایر در ۴۰ سال‌قبل برابری کرده و بر این اساس برآورد حجم ذخایر نفتی ایران در سال۲۰۲۱ به حدود ۲۰۸میلیارد و ۶۰۰میلیون بشکه رسیده است. آمارها نشان می‌دهد که تاکنون بالغ بر نیمی از ذخایر نفتخام جهان استحصال، برداشت و استفاده شده‌است، درحالی‌که پس از حدود ۱۱۰سال از اکتشاف و استخراج نفتخام در ایران، تنها کمی بیشتر از یک‌‌‌‌‌‌‌‌سوم ذخایر نفت برداشت شده‌است؛ در واقع ایران در طول حدود ۴۵سال‌گذشته، بهطور میانگین و روزانه بیشتر از ۴میلیون بشکه نتوانسته تولید داشته باشد؛ این در حالی است که طبق مصوبات آب‌و‌هوایی صفر خالص کربن و تا پایان سال۲۰۵۰ استفاده از سوخت‌های فسیلی، به‌شدت کاهش یافته و انرژی‌های تجدیدپذیر جایگزین خواهند شد.
وجود این همه سوخت‌های فسیلی غیرقابل استفاده، بزرگ‌ترین فرصت‌سوزی است که کشور ما آگاهانه یا نا آگاهانه به آن دچار خواهد شد. بر اساس آمارهای وزارت نفت حدود ۲۵درصد از ذخایر نفتی، پس از انقلاب، اکتشاف و به بهره‌برداری رسیده است؛ به‌عبارت دیگر ۷۵درصد چاه‌های نفت اکتشافی، مربوط به قبل از انقلاب بوده و نیازمند بازیافت هستند؛ این در حالی است که طبق آمارهای وزارت نفت، از مجموع ذخایر نفتی کشف شده، حدود ۴۵درصد توسعه نیافته است. از مهم‌ترین دلایل عدم‌توسعه میادین نفتی کشور، ضعف تکنولوژی است؛ این در حالی است که در طول سال‌های گذشته صدها شرکت دانش‌بنیان داخلی با تکیه بر توانمندی داخلی و هوش سرشار مهندسان ایرانی، هزاران تجهیز موردنیاز صنعت نفت، گاز و انرژی را بومی‌سازی کرده و کافی است که مجموعه‌ای با تدبیر، امکان استفاده و اتصال و زنجیره‌ای‌کردن این توانمندی بومی را برای تدوین لیسانس داخلی و متصل‌کردن مجموع دانش‌ها و تجهیزات متعدد و جزیره‌ای بومی به یکدیگر را به‌درستی هدایت کند، زیرا حسب بررسی‌های به‌عمل آمده، با تکنولوژی موجود در ایران کمتر از ۳۰درصد ذخایر نفت کشور قابل استخراج است، درحالی‌که در حال‌حاضر و با توجه به‌وجود تحریم‌های ظالمانه، اگر از توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان و البته به شرحی که ذکر شد، استفاده شود ضمن رفع مشکل کمبود تکنولوژی باعث جلوگیری از عدم‌استفاده از صدها‌میلیارد بشکه ذخایر نفت در دل خاک خواهد شد، زیرا این سرمایه فسیلی خدادادی، زمانی مفید واقع شده و درآمدزا و دارای مزیت خواهد بود که از زیر زمین به سطح آمده و عملیات‌های اولیه، ثانویه و ثالثه صنعت بر روی آنها اعمال شود.
با احتساب ۲۰۸میلیارد و ۶۰۰میلیون بشکه ذخایر نفتی ایران، حتی اگر روزانه چهار‌میلیون بشکه تولید کنیم (میانگین تولید روزانه نفت در ایران در حدود چهل سال‌گذشته) بازهم این احتمال وجود دارد که بخشی از ذخایر نفتی ما برای حدود ۱۴۲سال‌دیگر زیر زمین مانده و استحصال نشده و در نتیجه عدم‌النفع وحشتناکی متوجه کشور شود. علاوه‌بر مشکل عدم‌‌‌‌‌‌‌‌مدیریت صحیح برای تامین تکنولوژی به‌روز استخراج باکیفیت نفت از چاه‌های نفتی، ضریب بازیافت نیز در ایران پایین بوده و بهطور متوسط حدود ۲۰درصد است.
به‌عبارت دیگر در وضعیت فعلی ۸۰درصد از ذخایر نفت کشور غیرقابل استخراج است، هرچند تاکنون با روش‌های سنتی مانند تزریق آب و گاز، ضریب بازیافت میادین نفتی به حدود ۲۴درصد افزایش یافته‌است، اما برای برداشت بیشتر از ذخایر میادین نفتی، نیاز به تکنولوژی‌های پیشرفته است و با استمداد از شرکت‌های دانش‌بنیان موجود و به روش توضیح داده‌شده فوق، امکان شکستن این انحصار به وسیله مهندسان جوان و نخبه و شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی و البته با بهره‌مندی از سرمایه بخش خصوصی، وجود دارد. لازم به ذکر است که ضریب بازیافت میدان نفتی غوار در عربستان به ۵۰درصد رسیده و عربستان‌سعودی هم‌‌‌‌‌‌‌‌اکنون در تلاش است تا این رقم را به ۷۰درصد برساند. نکته مهم اینکه نیمی از نفت عربستان از همین میدان تولید می‌شود
بر اساس برآورد مرکز پژوهش‌های مجلس، ایران برای فشار افزایی میادین نفتی و جلوگیری از شتاب افت تولید نفت نیاز به تزریق سالانه ۹۰میلیارد متر‌مکعب گاز دارد. هرچند پیش‌بینی شده‌است که در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ حدود ۹۴۲میلیارد متر‌مکعب گاز به میادین نفتی تزریق شود که به‌معنای تزریق سالانه ۹۴میلیارد متر‌مکعب است، اما در عمل در چند سال‌گذشته، هر سال‌کمتر از ۱۵میلیارد متر‌مکعب گاز به میادین نفتی تزریق‌شده‌است. تاسف‌بار‌تر اینکه بنا بر آمارهای موجود، حتی چنانچه برنامه تزریق گاز به میادین نفتی در سه دهه گذشته مطابق برنامه هم پیش‌می‌رفت، بازهم حداکثر حدود ۴ تا ۵درصد به ضریب بازیافت میادین نفتی کشور اضافه می‌شد، بنابراین بازهم حدود ۷۰درصد از ذخایر نفتی ایران برای همیشه امکان استفاده نخواهدداشت.
بر اساس برآوردهای صورت‌گرفته با حدود یک‌درصد افزایش ضریب بازیافت میادین نفتی ایران، حدود ۴۰۰میلیارد دلار نفت بیشتری قابل‌استخراج خواهد بود. استخراج، پالایش و وضعیت ازدیاد برداشت نفت و اثر آن بر بحران انرژی در زمستان، از این نظر مهم است که خروجی چاه‌های نفتی که عمدتا شامل نفتخام و مقادیری NGL یا همان Natural Gas Liquids است و معمولا آنها را با نام مایعات همراه نفتخام نیز می‌شناسند (اتان، پروپان، بوتان و برخی ترکیبات سنگین‌تر) که مهم‌ترین منابع تامین خوراک برای پتروشیمی‌ها و انرژی و سوخت برای سایر مصارف صنعتی و خانگی است. در این‌خصوص ایران به کنوانسیون جهانی ذی‌ربط متعهد شده‌است تا سال۲۰۳۰، انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌‌‌‌‌ای خود را ۴درصد به‌صورت غیرمشروط و ۸درصد مشروط، کاهش دهد.
در اینصورت و با اجرای ۹ طرح NGL در مجموع با ظرفیت جمع‌‌‌‌‌‌‌‌آوری روزانه 1/ 5میلیارد فوت‌مکعب گازهای همراه نفت شامل طرح‌های پالایشگاه گاز بیدبلند دو، پالایشگاه گاز یادآوران خلیج‌فارس، پالایشگاه گاز هنگام، دهلران و NGL میدان مارون (۲۳۰۰) و NGL خارک و تا پایان سال۱۴۰۱ عمده گازهای همراه نفت در ایران می‌تواند به‌عنوان خوراک در واحدهای پتروپالایشگاهی و پتروشیمی به فرآورده‌های با ارزش تبدیل شود. در اینصورت در زمستان‌ها کمتر خوراک پتروشیمی‌ها و صنایع فولاد و نیروگاهها، قطع شده و امید است کشور از میلیاردها دلار عدم‌النفع خارج شود.
در صورت عدم‌چاره جویی در افزایش برداشت از ذخایر گازی و عدم‌موفقیت در پیشرفت فازهای دردست‌اجرا در منطقه پارس‌جنوبی، در صورتی‌که مصرف گاز خانگی و تجاری کاهش نیابد تامین خوراک گاز صنایع و نیروگاهها با محدودیت روبه‌‌‌‌‌‌‌‌رو شده و صنایع از محل قطعی گاز زیان هنگفتی را متحمل می‌شوند. هرچند به گفته دبیر انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی ایران، اخیرا صنایع کشورما زیان ۶۸۲میلیون دلاری (معادل ۱۷هزار‌میلیارد‌تومان) را به دلیل قطعی گاز متحمل شده‌اند.