این روزها که بحث صرفه‌جویی در مصرف گاز بسیار داغ است، بد نیست نیم‌نگاهی هم داشته باشیم به آمار هدررفت گاز در بخش تولید و انتقال گاز، تا بهتر تصمیم بگیریم که واقعا چه کسی در مصرف گاز صرفه‌جویی نمی‌کند.
در صنایع استخراج نفت و گاز واژه «فلرینگ» یا همان «مشعل‌سوزی» را داریم. مشعل‌سوزی درواقع به فرایند سوختن گازها و مایعات زائد و قابل اشتعال اطلاق می‌شود. به‌هنگام استخراج نفت خام، مقادیر قابل توجهی نیز گاز طبیعی خام همراه با نفت به سطح زمین می‌رسد. در صورت نبود سیستم‌های پیشرفته جمع‌آوری گازهای همراه، این گازها در همان محل استخراج نفت به‌وسیله مشعل‌های مخصوص سوزانده می‌شود.
یکی از پیامدهای فلرینگ، تولید گازهای سمی CO، SOx و NOx ، ذرات کربن و ترکیبات آلی فرار سوخته نشده ﭼﻮن ﺑﻨﺰن و ﺗوﻟﻮﺋن است. علاوه بر آن این فلرها باعث آسیب رساندن به پرندگان و نیز تشکیل باران اسیدی و همین‌طور ایجاد آلودگی صوتی در منطقه‌ای که فلرینگ دارند می‌شود.
بر اساس آمارهای جهانی در سال 2012 سهم ایران از کل حجم گازهای سوزانده شده در جهان، 11 درصد بود یعنی معادل روزانه 30 میلیون مترمکعب گاز طبیعی است. در سال 1397 ایران با تولید روزانه 4 میلیون بشکه نفت، حدود 37 میلیون مترمکعب گازهای همراه نفت را سوزاند. همان زمان عربستان سعودی با تولید روزانه 10میلیون بشکه نفت، تنها به اندازه نصف فلرینگ ایران، مشعل‌سوزی داشت.
اما آمارهای جدید وضعیت فلرینگ در ایران را به‌طرز ناامیدکننده‌ای بالا نشان می‌دهند. بر اساس گزارش بانک جهانی، میزان فلرینگ گاز ایران در سال 2021 در مقایسه با سال 2020، بالغ بر 32 درصد افزایش پیدا کرده و به 17.4 میلیارد متر مکعب رسید. بر اساس برآورد دانشگاه استنفورد در 6 سال گذشته به طور متوسط حدود 33 میلیون متر مکعب گاز در روز سوزانده می‌شد، که معادل 120 درصد ظرفیت تولید یک فاز استاندارد از میدان گازی پارس جنوبی بود.
بریتیش پترولیوم هم در آخرین گزارش سالانه خود در سال گذشته میلادی، 5 کشور روسیه، ایران، عراق، آمریکا و ونزوئلا را به ترتیب رتبه‌داران بیشترین هدررفت گاز همراه اعلام کرد. بر اساس آمار بریتیش پترولیوم، روسیه با 26.4، ایران با 18.5، عراق با 17.7، آمریکا یا 9.7، و ونزوئلا با 9.2 میلیارد مترمکعب در سال، بالاترین میزان فلرینگ دنیا را از آن خود کرده‌اند.
علاوه بر اینکه میزان تولید نفت ایران، با میزان تولید نفت روسیه، عراق و ایالات متحده قابل مقایسه نیست؛ بر اساس آمار این موسسه بریتیش پترولیوم، صادرات گاز ایران در سال 2021 معادل 17.3 میلیارد متر مکعب بوده است. به این ترتیب میزان فلرینگ در ایران بسیار بیشتر از میزان صادرات گاز ایران است. به این نکته اضافه کنیم خبر چند روز پیش را که ایران صادرات گاز به ترکیه را به دلیل کمبود گاز تا 70 درصد کاهش داده است.
از سویی آمارها می‌گویند میزان فلرینگ برابر با 30 درصد مصرف گاز ترکیه در سال 2021 یا مجموع صادرات گاز ایران به عراق و ترکیه در طول سال 2021 بوده‌است. طی 7 سال گذشته میزان فلرسوزی در ایران مجموعا به بیش از 107.3 میلیارد متر مکعب رسیده است.
بر اساس همین گزارش و با فرض متوسط گاز صادراتی به قیمت هر متر مکعب ۳۰ سنت، در حال حاضر سالانه ۵ میلیارد دلار گاز سوزانده می‌شود بدون اینکه استفاده‌ای از آن برده باشیم.
چندی پیش خبرگزاری فارس از قول یک کارشناس انرژی نوشته بود که «با وجود هدفگذاری برنامه هفتم برای جمع‌آوری ۹۰ درصد این گازها، عملکرد محقق شده بسیار پایین (کمتر از ۱۰ درصد) بوده است. کل سرمایه‌گذاری لازم برای جمع‌آوری عمده این گازها کمتر از ۵ میلیارد دلار برآورد می‌شود که معادل ارزش یک سال سوزانده شدن آنها است. عمده گازهای مشعل کشور (حدود ۴۲ میلیون مترمکعب روزانه) در قالب گازهای همراه نفت در شرکت ملی نفت، قسمتی از آنها (حدود ۵-۶ میلیون مترمکعب روزانه) در پالایشگاه‌های پارس جنوبی و مابقی در پالایشگاه‌های نفت خام سوزانده می‌شود.»
بر اساس آمار وزارت نفت، در ایران روزانه حداقل 30 میلیون متر مکعب گاز بدون هیچ استفاده‌ای در مشعل‌ها سوزانده می‌شود که معادل مصرف یک روز گاز ترکیه است که اگر ارزش آن را به قیمت گاز وارداتی از ترکمنستان محاسبه کنیم در واقع روزی 5 میلیون و 200 هزار دلار گاز در ایران سوزانده می‌شود و اگر هزینه غیرمستقیم را هم که بابت آلایندگی که دارند، حساب کنیم سالانه 16 میلیارد دلار هزینه در پی دارند.
این درحالی است که جواد اوجی، وزیر نفت، از بسته شدن پرونده گازهای همراه تا پایان دولت خبر داده بود، اما عملا تاکنون هیچ اقدام قابل توجهی برای جلوگیری از سوزاندن این گازها در برنامه‌ریزی‌های دولت وجود ندارد. بر اساس برآورد وزارت نفت 5 میلیارد دلار برای مهار فلرینگ گاز نیاز است که حدود 7 درصد مجموع گاز تولیدی کشور است. در حالیکه ارزش سالانه چنین حجمی از گاز، بیش از 5 میلیارد دلار در بازارهای منطقه‌ای است.
به گزارش اوپکس به نقل انرژی امروز از نفت‌ما، «هم‌اکنون هزینه گاز صادراتی ایران به ترکیه 20 سنت در متر مکعب (20 دلار در 1000 متر مکعب) است در حالیکه گاز تحویل به مجتمع‌های پتروشیمی که ارزش افزوده و اشتغال‌زایی دارد، 36 سنت در هر متر مکعب است».
مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس انرژی، در گفت‌وگویی با خبرگزاری ایلنا گفته بود که «اگر هر متر مکعب گاز 400 دلار هم محاسبه شود معادل 4 تا 6 میلیارد دلار خسارت سالانه آن است و اگر مباحث زیست‌محیطی را هم در نظر بگیریم میزان خسارت افزایش خواهد یافت».
بر اساس ماده 4 آییننامه رفع آلودگی زیست‌محیطی فعالیت‌های نفتی، وزارت نفت به منظور جلوگیری از هدر رفتن ذخایر نفت و گاز و جلوگیری از آلودگی هوای مناطق نفت خیز ملزم است تا با عدم سوزاندن نفت خام بر چاههای نفت از طریق استمرار سرمایه‌گذاری در طراحی و ساخت تجهیزات سیار فرآوری نفت خام(MOT) و سایر تکنولوژی‌های به هنگام موجود اقدام کند. در بند دوم ماده ۴ نیز صراحتا به موضوع سوزاندن گازهای همراه با نفت اشاره می‌شود و وزارت نفت را مکلف می‌کند تا با بازیافت و استفاده مجدد از گازهای همراه نفت در مناطق تولید نفت در خشکی و شرکت‌های پالایش و پتروشیمی از هدررفت این منابع و جلوگیری از آلوگی هوای این مناطق اقدام کند.
آمارهای پروژه جهانی کربن نشان می‌دهد که سالانه ۳۳ میلیون تن گازهای گلخانه‌ای ایران فقط از محل مشعل‌سوزی‌ها در میادین نفتی اتفاق می‌افتد.
جواد اوجی وزیر نفت در اردیبهشت سال جاری با اشاره به امضای ۲۸ قرارداد جمع‌آوری گازهای مشعل بالغ بر یک میلیارد یورو گفته بود: «این قراردادها در دو الی سه سال آتی به بهره‌برداری می‌رسد و این گازهای غنی که تبدیل به دود می‌شد و محیط‌زیست را آلوده می‌کرد به‌عنوان خوراک مجتمع‌های پتروشیمی استفاده خواهد شد و با برنامه‌ریزی‌ای که درسال ۱۴۰۱ انجام شده، امیدواریم مابقی گازهای مشعل را تا پایان دولت سیزدهم جمع‌آوری کرده و به این ترتیب کل گازهای همراه با نفت را تعیین‌تکلیف کنیم.»
عبدالعلی علی‌عسگری، مدیرعامل گروه صنایع پتروشیمی خلیج فارس اسفند ماه سال گذشته اعلام کرده بود «حجم گاز ۴۸۰ میلیون فوت مکعبی روزانه در حال سوختن است و امیدواریم ظرف چند سال آینده در دولت سیزدهم به اتمام برسد و در روزی، خاموش شدن آخرین گاز فلر را جشن بگیریم. هزینه جمع‌آوری گازهای مشعل این پروژه یک میلیارد یورو است که امروز قرارداد ۴۷۰ میلیون یورو از آن، امضا و کار آغاز می‌شود.»
تلفات گاز از طریق نشت در خطوط لوله
در حالی که شرکت ملی گاز ایران مدعی است ۳۵ درصد خانوارها سقف مصرف گاز را رعایت نمی‌کنند و سهمی ۶۵ درصدی در مصرف خانگی گاز دارند، اما بر اساس آمارهای رسمی، حدود ۹ میلیارد متر مکعب گاز تولیدی و پالایش‌شده ایران، به خاطر فرسودگی شبکه و تجهیزات، در مرحله انتقال و توزیع از بین می‌رود. قبلا گزارش شده بود که برای نوسازی شبکه گاز، نیاز به سالانه ۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری طی یک دهه است.
بدین ترتیب، سالانه ۲۷ میلیارد متر مکعب، معادل ۱۱ درصد از گازی تولیدی کشور در همان مرحله تولید و انتقال تلف می‌شود که این رقم معادل ۴۵ درصد از کل مصرف گاز سالانه ترکیه و ارزش آن بیش از ۲۰ میلیارد دلار است.
از سویی نیروگاه‌های حرارتی ایران سالانه ۶۵ تا ۷۰ میلیارد متر مکعب گاز مصرف می‌کنند، در حالی که متوسط راندمان نیروگاه‌ها تنها ۳۷ درصد و تلفات برق در شبکه انتقال و توزیع نیز بنابر آمارهای وزارت نیرو حدود ۱۳ درصد است، به این معنی که سالانه حداقل ۳۰ تا ۳۵ میلیارد متر گاز تولیدی ایران در مرحله تبدیل به برق تلف می‌شود.
به طور کلی، ۶۰ تا ۶۵ میلیارد متر مکعب، یعنی یک چهارم گاز تولیدی کشور، بی‌آنکه به دست هیچ مصرف‌کننده‌ای برسد، در همان مرحله تولید، انتقال و تبدیل به برق، از بین می‌رود.
سرمایه‌گذاری نداریم
به غیر از فرسودگی شبکه‌های انتقال و توزیع گاز و برق در ایران که به هدررفت این منابع منجر می‌شود، بنابر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، دولت تنها سالانه ۳ میلیارد دلار در بخش تولید نفت و گاز سرمایه‌گذاری کرده، در حالی که این رقم بایستی سالانه حداقل ۲۰ میلیارد دلار می‌بود.
و در نهایت اینکه میدان پارس جنوبی که ۷۰ درصد گاز تولیدی کشور را تامین می‌کند، از سال ۱۴۰۲ وارد نیمه دوم عمر خود شده و هر سال ۱۰ میلیارد متر مکعب از تولید آن کاسته خواهد شد، به عبارتی، هر سال معادل یک فاز پارس جنوبی از رده خارج خواهد شد.
دالغا خاتین اوغلو، کارشناس انرژی، در گزارشی در دویچه وله نوشته است «بخش قطری میدان مشترک پارس جنوبی سال‌ها پیش به نیمه دوم عمر خود رسیده بود و قطر با کمک شرکت‌های غربی و نصب سکوهای ۲۰ هزار تنی (۱۵ برابر بزرگتر از سکوهای بخش ایرانی) و کمپرسورهای عظیم، نه تنها جلو افت تولید گازش را گرفته بود، بلکه قراردادهای جدید برای افزایش ۳۰ درصدی تولید گاز از این میدان مشترک با ایران تا سال ۲۰۲۷ را نیز با شرکت‌های خارجی امضا کرده و به سرعت در حال توسعه این پروژه‌ها است».
همان کاری که ایران قرار بود در سال 1394 با قرارداد 5 میلیارد دلاری با شرکت توتال انجام دهد اما این اجرای این قرارداد در نطفه خفه شد.
به گفته خاتین‌اوغلو، «هم اکنون فشار بخش ایرانی میدان پارس جنوبی حدود ۱۲۰ “بار” (تقریبا ۱۲۰ اتمسفر) است، اما از سال آینده هر سال ۷ “بار” از فشار آن کاسته خواهد شد.»
به این ترتیب به نظر می‌رسد درخواست‌های مکرر وزارت نفت و در راس آن جواد اوجی، برای صرفه‌جویی در مصرف گاز توسط شهروندان چندان راه‌حل مطمئنی برای جبران کمبود گاز در ایران نیست. و فعلا برای گرم نگه داشتن خانه‌ها، قطع گاز صنایع و نیروگاه‌ها و پتروشیمی‌ها، و مازوت سوزی این صنایع، تنها راه‌کاری است که برای سر کردن این زمستان باقی مانده است.
فاطمه لطفی | روزنامه‌نگار