هم‌زمان با رویکرد جدید وزارت نفت در دولت سیزدهم، مبنی بر کاهش خام‌فروشی و حرکت به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر، صنعت پالایش رونق دوباره یافت و در طول یک سال گذشته، با تعریف پروژه‌های جدید پالایشی، تفاهم‌نامه و قراردادهای مختلفی در حوزه‌های مختلف از جمله افزایش ظرفیت پالایشی کشور، تکمیل طرح‌های توسعه پالایشگاهی، توسعه صنعت انتقال نفت و فرآورده کشور، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل فرآورده و تعامل با شرکت‌های دانش‌بنیان، گام‌های موثری در زمینه توسعه و نوسازی زیرساخت‌های این صنعت برداشته شد.
به گزارش اوپکس به نقل از شانا، صنعت نفت و گاز نقش برجسته‌ای در اقتصاد ایران و به‌ویژه تحقق اقتصاد مقاومتی دارد، به‌گونه‌ای که بندهای ۱۳، ۱۴، ۱۵ و ۱۸ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به این حوزه اختصاص یافته است. خام‌فروشی نفت در عین سادگی و سهل‌الوصول بودن، مضراتی را برای کشور به همراه دارد، از جمله، بودجه جاری کشور را وابسته می‌کند، به‌راحتی تحریم‌پذیر است و از همه مهم‌تر کشور را از عواید تولید فرآورده‌های با ارزش نفتی محروم می‌کند.
در مقابل رویکرد توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز به جای خام‌فروشی، موجب ایجاد ارزش افزوده و رونق صنایع مرتبط با آن، اشتغال‌زایی مستقیم و غیرمستقیم می‌شود و به علت معاملات خرد و متنوع و غیرقابل رصد از منظر فنی، امکان فروش و بازاریابی آن در شرایط تحریم و غیرتحریم راحت‌تر از نفت‌خام است و در عمل قابل تحریم نیست. همچنین با توجه به تغییر سبک زندگی در کشورهای توسعه‌یافته، مصرف مواد پتروشیمیایی برخلاف فرآورده‌های سوختی روند رو به رشدی دارد، لذا تغییر رویکرد از خام‌فروشی به توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز، کاملاً ضروری، راهبردی و آینده‌نگرانه است.
در نشست‌های ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی دو طرح اولویت‌دار دولت سیزدهم به تصویب رسید و به‌منظور پیگیری مستمر تا حصول نتیجه در دستور کار دستگاه‌های متولی قرار گرفت. یکی از این طرح‌ها، طرح «توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز» شامل ۱۶ اقدام و پروژه توسعه‌ای است که وزارت نفت متولی آن است. اجرای این طرح، زمینه را برای توسعه زنجیره ارزش و عبور از خام‌فروشی که از محورهای اصلی اقتصاد مقاومتی است، فراهم خواهد کرد و به همین دلیل، به اولویت دولت تبدیل شده است. این طرح همچنین می‌تواند محور همکاری‌های دو و چندجانبه با چین و روسیه قرار گیرد و از این جهت نیز حائز اهمیت است.
طرح «توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز» با توجه به اهمیت توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز به‌عنوان یکی از محورهای راهبردی در ایجاد امنیت انرژی و مقاوم‌سازی اقتصاد تصویب شد و ذیل مواد ۱۳ و ۱۵ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به مفهوم «کاهش خام‌فروشی و افزایش و پایدارسازی درآمدهای زنجیره نفت و گاز» قرار می‌گیرد.
ارتقای و بهینه‌سازی هفت پالایشگاه تبریز، شیراز، تهران، اصفهان، بندرعباس، شازند اراک و نفت آبادان و احداث سه پتروپالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای نفت شهیدسلیمانی، ۳۰۰ هزار بشکه‌ای نفت مروارید مکران و ۱۲۰ هزار بشکه‌ای میعانات گازی مهر خلیج‌فارس از جمله طرح‌های اولویت‌دار صنعت پالایش در قالب طرح توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز است که از میان ده‌ها و صدها اقدام و پروژه در دسترس انتخاب شده است. البته ذکر این نکته ضروری است که در بحث تأمین مالی که به‌عنوان مسئله اصلی بعضی از این پروژه‌ها مطرح است، قرار نیست از منابع بودجه‌ای استفاده شود و دولت بنا دارد با منابع غیربودجه اعم از سرمایه‌گذاری بانک‌ها، منابع مردمی و عمومی یا سرمایه‌گذاری و منابع خارجی با کمک گرفتن از ظرفیت‌های قانونی مرتبط از جمله قانون حمایت از توسعه پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها، این اقدام‌ها را به نتیجه برساند و در این زمینه در حال نهایی‌سازی الگوی تأمین مالی با راهبری وزارت اقتصاد و همکاری نهادهای متولی است.
تحریم‌پذیری صادرات نفت خام و لزوم حرکت به سمت تولید و صادرات فرآورده
تا پیش از تحریم‌های آمریکا، از حدود ۴ میلیون بشکه نفت‌خام تولیدشده در میدان‌های نفت کشور، حدود ۱.۷ میلیون بشکه در داخل به‌عنوان خوراک واحدهای پالایشگاهی استفاده می‌شد و حدود ۲.۳ میلیون بشکه باقی‌مانده به‌صورت خام، صادر می‌شد، اما پس از اعمال تحریم‌های آمریکا، صادرات به کشورهایی محدود و معمولاً با مسافت زیاد از ایران انجام می‌شود. در مقابل، تنوع محصولات پتروپالایشی، گستره وسیع بازار هدف فرآورده‌های نفتی، سهولت صادرات و تحریم‌ناپذیری آن، از مزیت‌های توسعه ظرفیت پتروپالایشی و توسعه زنجیره ارزش و عبور از خام‌فروشی است.
از طرفی نیاز کشورهای همسایه به فرآورده‌های نفتی موجب می‌شود که صادرات بخش زیادی از فرآورده‌ها به کشورهای همسایه، از راه‌های زمینی (تانکر یا خط لوله) و در مسافت‌های نزدیک تجارت شود که اعمال تحریم بر روی آن به مراتب سخت‌تر از تحریم نفت‌خام است، ضمن اینکه توسعه زنجیره ارزش نفت و تبدیل آن به زنجیره متنوعی از فرآورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی موجب می‌شود که صادرات بخش زیادی از این محصولات از طریق خودروهای سنگین، خط لوله و نهایتاً کشتی به کشورهای همسایه صورت گیرد. این نحوه از صادرات را می‌توان «توزیع از طریق شبکه مویرگی» نامید که اعمال تحریم‌ها روی آن دشوار است.
بنابراین با توجه به اهمیت توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز کشور در کاهش خام‌فروشی، مقاوم‌سازی اقتصاد و بی‌اثرسازی تحریم‌ها و با توجه به شرایط و محدودیت‌های کشور، دولت سیزدهم توجه به صنعت پالایش را به‌عنوان یک صنعت مهم در زنجیره ایجاد ارزش افزوده در صنایع نفت در اولویت قرار داد که در طول یک سال گذشته تعدادی از این پروژه‌های در حوزه‌های مختلف از جمله افزایش ظرفیت پالایشی، توجه به پتروپالایشگاه‌ها، افزایش ظرفیت انتقال نفت و فرآورده در کشور و... مطرح و معرفی شد و تفاهم‌نامه‌های مختلفی نیز به امضا رسید که در ادامه به بررسی ۱۰ اقدام و پروژه منتخب در این حوزه پرداخته‌ایم.
۷ پروژه ارتقای و بهینه‌سازی پالایشگاه‌های موجود
طرح‌های ارتقای کمیت و کیفیت پالایشگاه‌های نفت خام کشور اهدافی از جمله پاسخگویی به تغییر الگوی مصرف از فرآورده‌های میان تقطیر به فرآورده‌های سبک‌تر مانند بنزین، ارتقای کیفیت فرآورده‌های تولیدی بر اساس استانداردهای بین‌المللی، کاهش تولید نفت کوره، کاهش آلاینده‌های محیط زیستی، تولید بیشتر بنزین و ارتقای کیفیت فرآورده‌های بنزین و گازوئیل به یورو ۴ و یورو ۵ را دنبال می‌کنند، بنابراین با توجه به افزایش مصرف بنزین و گازوئیل در کشور، حرکت به سمت اجرای طرح‌های ارتقا و کیفی‌سازی پالایشگاه‌های نفت خام به‌منظور تأمین امنیت سوخت کشور، ایجاد ارزش افزوده پالایشگاه‌ها، افزایش کیفیت فرآورده‌های نفتی و کاهش آلاینده‌های محیط زیستی ضروری است.
هم‌اکنون در پالایشگاه‌های کشور سالانه حدود ۲۲ میلیون تن انواع فرآورده سنگین کم‌ارزش همچون نفت کوره تولید می‌شود (حدود ۲۵ درصد نفت خام تحویلی به پالایشگاه‌ها) که توجیه اقتصادی ندارد. به‌منظور کاهش تولید این فرآورده‌های سنگین و در نتیجه افزایش حاشیه سود پالایشگاه‌های کشور، وزارت نفت دولت سیزدهم مجوز ارتقا و بهینه‌سازی ۹ پالایشگاه موجود کشور را صادر کرده است که به غیر از دو مورد که هنوز به جمع‌بندی نهایی نرسیده و مسائلی دارد، بقیه موارد به‌دلیل اهمیت بالا، در طرح «توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز» ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی به‌عنوان اولویت، منتخب شده است.
در میان طرح‌های ارتقا و کیفی‌سازی، تولید کک سوزنی در پالایشگاه شازند و کک اسفنجی در پالایشگاه بندرعباس که به‌ترتیب در صنعت فولاد و آلومینیوم کاربرد دارند و هم‌اکنون وارداتی بوده و در واقع گلوگاه این صنعت به‌شمار می‌رود، هم وجود دارد. مقدار نیاز فعلی صنعت آلومینیوم و فولاد کشور به کک به‌ترتیب ۲۰۰ و ۴۵ هزار تن در سال است که بخش زیادی از آن به ارزش حدود ۱۰۰ میلیون دلار از طریق واردات تأمین می‌شود. با توجه به ظرفیت ۵۵ میلیون تنی پیش‌بینی‌شده تولید فولاد تا افق ۱۴۰۴، نیاز صنعت فولاد به کک به حدود ۱۳۵ هزار تن در سال خواهد رسید.
مسئله اصلی در طرح‌های ارتقا، کیفی‌سازی و بهینه‌سازی پالایشگاه‌های موجود، نبود اراده و انگیزه قوی برای آن و در واقع تعلل پالایشگاه‌ها برای پیشبرد طرح‌ها به علت ترکیب سهام‌داری آنها و نبود الگوی تأمین مالی مطلوب است که نیازمند تکالیف قانونی الزام‌آور، ارائه مجوزهای لازم و هماهنگی بین‌دستگاهی است و باید از طریق ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی برطرف شود.
۳ پروژه احداث پتروپالایشگاه
بر اساس گزارش شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، در سه ماهه تابستان امسال روزانه به‌طور متوسط ۱۰۵ میلیون لیتر بنزین و ۱۰۶ میلیون لیتر گازوئیل در کشور مصرف شده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل، به ترتیب ۲۰ و ۹ درصد افزایش یافته و حجم مصرف به ظرفیت عملیاتی تولید پالایشگاه‌ها رسیده است. با روند مذکور در سال آینده، کشور مجدداً به وارده کننده سوخت تبدیل خواهد شد و نیاز است هرچه سریع‌تر ظرفیت تولید سوخت کشور افزایش یابد.
در حقیقت افزایش ظرفیت پتروپالایشی با توجه به تحریم‌پذیری صادرات نفت خام، بازارهای رو به گسترش مواد پتروشیمیایی و افزایش تقاضای داخلی برای سوخت به‌ویژه بنزین، کاملاً ضروری و آینده‌نگرانه است، ضمن اینکه با توجه به حجم تولید و مصرف فعلی میعانات گازی کشور و کاهش ذخایر میعانات گازی پارس جنوبی و افت تولید قطعی آن در آینده، کمبود میعانات گازی از مسائل مهم کشور است که باید مصارف آن را محدود و کنترل کرد.
۱۳ طرح پتروپالایشگاهی دارای مجوز اولیه با خوراک نفت خام و میعانات گازی در کشور وجود دارد که با توجه به محدودیت‌های مذکور، بر اساس معیارهای مختلف از جمله نوع فرآورده‌های تولیدی، قرارداد خوراک، دارا بودن زمین، ظرفیت تولید، سرمایه‌گذار، رویکرد توسعه مکران، تأمین امنیت سوخت کشور، دسترسی بهتر و کم‌هزینه‌تر به مبادی صادرات، درصد پیشرفت پروژه، تأمین پایدار و کم‌هزینه‌تر خوراک و یوتیلیتی و محل احداث طرح با توجه به الزامات آمایش سرزمینی انتخاب شده‌اند. همچنین ۳ طرح پتروپالایشگاهی شهید سلیمانی، مروارید مکران و مهر خلیج‌فارس به‌عنوان پروژه‌های منتخب در طرح ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی تعیین شده و بر آنها تمرکز شده است و باید به این نکته توجه کرد که مسئله اصلی در اجرای این طرح‌ها، الگوی تأمین مالی آن است که از طریق منابع داخلی و خارجی، در حال تدقیق و نهایی‌سازی است. در حقیقت می‌توان گفت رونق به خانه صنعت پالایش در خیابان ورشوی تهران بازگشته است و ساختمان غدیر شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران تبدیل به یکی از فعال‌ترین ساختمان‌های نفتی در روزهای جاری شده است، باشد که تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های امروز، روشنای راه توسعه صنعت پالایش نفت کشور و توسعه زیرساخت‌ها در این صنعت قرار بگیرد.