از
26 تا 30 دی‌ماه پنجاه‌وسومین نشست سالانه «مجمع جهانی اقتصاد» در داووس برگزار
شد. بیش از 2700 رهبر از 130 کشور جهان از جمله 50 رئیس کشور و دولت شرکت داشتند،
از جمله رهبران اتحادیه اروپا، ناتو، فنلاند، یونان، اسپانیا، فیلیپین، آفریقای
جنوبی و کره جنوبی. همچنین شماری از کنشگران اقلیمی برای اعتراض به نقش شرکت‌های
بزرگ نفت به داووس رفتند و خواهان اقدام برای مقابله با بحران اقلیمی شدند. شرکت‌های
مهم انرژی مانند بی‌پی، شورون و آرامکو سعودی از جمله شرکت‌کنندگان نشست امسال
بودند. مهمترین مسائل دستورکار این اجلاس بحران‌های انرژی و مواد غذایی، تورم
بالای جهانی، سرمایه‌گذاری در تکنولوژی‌های در حال ظهور و همچنین خطرات
ژئوپولیتیکی کنونی برای اقتصاد جهان بود. «جهانی شدن به کجا می‌رود؟» بزرگ‌ترین
سوالی بود که اجلاس داووس بر آن تمرکز داشت تا پاسخی برایش پیدا کند چرا که کووید
19 و جنگ کنونی روسیه، اوکراین برخی از گروه‌ها و نهادها را متقاعد کرده که دوران
کنونی جهان شدن رو به پایان است. درحالی که مقامات و صاحبان صنایع و شرکت‌های بزرگ
دنیا در این اجلاس شرکت داشتند، برای دومین سال پیاپی خبری از روس‌ها در داووس
نبود و البته جای خالی ایران هم مشخص بود. سازمان‌دهندگان این رویداد در واکنش به
حمله روسیه به اوکراین از نمایندگان این کشور برای حضور در مجمع جهانی اقتصاد دعوت
نکرده‌اند. اما اینکه چرا جمهوری اسلامی ایران در این اجلاس شرکت نداشت مشخص نیست.
این درحالی است که رقبای منطقه‌ای ایران حضوری بسیار فعال در داووس داشتند و تنها
از عربستان سعودی هشت مقام بلندپایه به داووس رفته بودند. یورونیوز در این خصوص
نوشته است که مقامات عربستانی از وزرای خارجه، اقتصاد و صنعت ومعدن گرفته تا سفیر
عربستان سعودی در ایالات متحده امریکا، از روز سه‌شنبه در قالب سخنرانی، شرکت در
نشست‌های مشترک و نیز گفت‌وگو با رسانه‌ها، تبیین و تبلیغ سیاست‌های بین‌المللی
عربستان سعودی را آغاز کرده‌اند.
در
داووس امسال، علاوه بر اوکراین و تهاجم روسیه به این کشور، موضوع دیگری نیز در
میان مباحث و سوالات خبرنگاران از مقامات به خصوص مقامات اروپایی پرسیده می‌شد و
آن قرار گرفتن نام سپاه پاسداران در لیست سازمان‌های تروریستی بود. اورزولا فن‌درلاین،
رئیس کمیسیون اروپا در حاشیه این اجلاس ضمن اعلام حمایت از این مسئله، به
خبرنگاران گفته بود که «ما در واقع به دنبال وضع دور جدیدی از تحریم‌ها علیه آنها
هستیم و من از قرار گرفتن سپاه پاسداران در لیست سازمان‌های تروریستی هم حمایت می‌کنم.
شنیده‌ام که چندین وزیر خارجه چنین درخواستی را مطرح کرده‌اند و من فکر می‌کنم حق
با آنهاست.» بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی نیز در این اجلاس گفت: «اگر ایران
به تسلیحات هسته‌ای کاربردی دست بیابد، مشخص نیست چه اتفاقاتی رخ بدهد. ما در فضای
خطرناکی در منطقه هستیم. می‌توان انتظار داشت که کشورهای منطقه‌ای به دنبال راه‌هایی
برای تضمین امنیت خود بگردند.» او درباره مذاکرات عربستان با ایران هم گفته بود
«مسیرهایی برای توافق با ایران وجود دارد. ما با ایران تماس‌هایی برقرار کرده‌ایم
و در تلاش هستیم تا راه‌هایی برای گفت‌وگو ایجاد کنیم.»
در
اجلاس داووس، تعدادی از چهره‌هایی که خود را «مخالف حکومت ایران» هم معرفی می‌کنند
حاضر بودند و در برنامه‌های پرسش و پاسخ که از سوی داووس ترتیب داده شده بود، شرکت
کردند.
از بانوی اول اوکراین تا توافقات چین و عربستان
اولنا
زلنسکی، همسر رئیس جمهور اوکراین، نیز در داووس حضور داشت و از بی‌خانمانی میلیون‌ها
اوکراینی، کشته شدن هزاران نفر و نیز بحران مواد غذایی و سوخت در دنیا به واسطه
جنگ در اوکراین سخن گفت. از سویی هنری کیسینجر، وزیر اسبق ایالات متحده، هم در
داووس گفت که «قبل از این جنگ، من با عضویت اوکراین در ناتو مخالف بودم، زیرا می‌ترسیدم
که دقیقا روندی را آغاز کند که ما دیده‌ایم. اکنون که این روند به این سطح رسیده،
ایده اوکراین بی‌طرف تحت این شرایط دیگر معنی ندارد. من معتقدم عضویت اوکراین در
ناتو [یک] نتیجه مناسب خواهد بود». اما یکی از اتفاقات مهم اجلاس داووس امسال
سخنان وزیر دارایی عربستان بود. محمد الجدعان، در این نشست گفت که کشورش آماده
مذاکره برای فروش نفت به دیگر ارزها به غیر از دلار است. جدعان طی مصاحبه‌ای گفت
ما هیچ مشکلی برای گفت‌وگو درباره معامله به دلار، یورو یا حتی ریال سعودی نداریم.
من فکر نمی‌کنم که ما هیچ گفت‌وگویی را که به بهبود تجارت در جهان منجر شود رد
کنیم یا پس بزنیم.
این
سخنان مقام سعودی، بعد از حضور رئیس‌جمهور چین در عربستان و استحکام مناسبات دو
کشور بسیار مهم تلقی می‌شود. چین یکی از بزرگ‌ترین خریداران نفت عربستان است. ماه
گذشته چین و عربستان توافق کردند تا تجارت نفت خام خود را گسترش دهند. چین به
دنبال آن است که پول نفت وارداتی از عربستان را به یوآن بپردازد. در صورتی که
سعودی‌ها اقدام به چنین کاری در مبادلات نفتی خود کنند و از دیگر ارزها به غیر از
دلار استفاده کنند سلطه دلار در بازار جهانی نفت با خطر جدی مواجه خواهد شد. رئیس‌جمهور
چین از عربستان و دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس خواست تا از بورس نفت و گاز
شانگهای استفاده کرده و معاملات نفتی خود را به یوآن انجام دهند. از سویی با حضور
چین در مجمع جهانی اقتصاد، روزنامه نیویورک تایمز نوشت: چین یکی از آشنا‌ترین مقام‌های
خود برای غربی‌ها را به داووس فرستاده بود تا هفت هفته پس از کنار گذاشتن سیاست
کووید صفر و شیوع دوباره کرونا در چین به جهان اطمینان دهد وضعیت عادی است و
تاجران و سرمایه‌گذاران می‌توانند به چین به عنوان یک گزینه تجاری خوب فکر کنند.
لیو هی، معاون نخست‌وزیر چین در سخنرانی خود در مجمع جهانی اقتصاد تصریح کرد که
پکن «اطمینان دارد» که رشد اقتصادی به احتمال زیاد به روند عادی خود بازخواهد گشت
و اقتصاد این کشور در سال ۲۰۲۳ بهبود قابل توجهی را شاهد خواهد بود.
ناامیدی از رسیدن به توافق درباره بحران انرژی
فاتح
بیرول، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی که در مجمع جهانی اقتصاد حضور داشت، در گفت‌وگو
با خبرنگاران در این اجلاس گفت: که رسیدن به یک تصمیم مشترک درباره بحران انرژی در
این اجلاس مشکل خواهد بود. او تاکید کرد که دنیا هنوز هم مجبور است در روزهای آتی
با قیمت‌های بالای انرژی سر کند. فاتح
بیرول ترکیه‌ای در حاشیه اجلاس داووس به خبرنگاران گفت که چگونگی یافتن راه حلی
برای بحران انرژی و اقداماتی که می‌توان اتخاذ کرد تقریبا در تمام جلسات داووس
مورد بحث قرار گرفت. وی پس از دیدار با سران کشورها و مدیران ارشد شرکت‌های انرژی حاضر
در داووس، گفت که انتظار ندارد تصمیم مشترکی که همه در مورد موضوع انرژی با آن
موافق باشند، اتخاذ شود. وی با بیان اینکه یک بحران بی‌سابقه و پیچیده انرژی سراسر
جهان را درگیر کرده، گفت: جهان باید در روزهای آینده با قیمت‌های بالاتر انرژی
زندگی کند.
پنج سوال بزرگ از داووس
روزنامه
گاردین می‌گوید در اجلاس امسال داووس پنج سوال اساسی مطرح شده است:
سوال
اول: آیا چین مجبور به دوستی با غرب خواهد شد؟
جنگ تجاری دونالد ترامپ با چین که توسط
جانشین او جو بایدن ادامه یافت روابط بین شرق و غرب را در پایین‌‌ترین سطح قرار
داده است. اما با توجه به اینکه کووید و تنش‌های تجاری رشد چین را در سال گذشته
تنها به سه درصد رساند و کسب و کارهای غربی مانند اپل تجارت خود را از دومین
اقتصاد بزرگ جهان خارج کردند، پکن اعلام کرده که شاید رویکردی کمتر خصمانه اتخاذ
کند. معاون نخست‌وزیر چین گفته است: «ما باید ذهنیت جنگ سرد را کنار بگذاریم. ما
باید فضای بیشتری را باز کنیم و آن را بهتر کنیم.» زمان مشخص خواهد کرد که آیا غرب
آماده است تا آن را باور کند یا نه. مدیران چند شرکت فناوری گفتند که مقامات
اطلاعاتی آمریکا در این اجلاس با آنها تماس گرفتند و پرسیده‌اند ما می‌خواهیم
بدانیم شما کدام طرف هستید.
سوال
دوم: آیا هوش مصنوعی شغل شما را از شما خواهد گرفت؟
پیشرفت‌های
سریعی که در هوش مصنوعی به وجود آمده است موجی از هشدارها را نه تنها در مورد
معنای آن برای دنیای کار، بلکه درباره خطراتی که اطلاعات نادرست در مقیاس بزرگ
ایجاد می‌کنند، برانگیخته است. در این اجلاس مطرح شده است که جهان در معرض خطر
هجوم ایمیل‌ها، پست‌ها و توییت‌های تولید شده توسط ربات‌هایی قرار گرفته که
اطلاعات نادرست را در مقیاس گسترده منتشر می‌کنند. محققان هشدار می‌دهند که نیاز
به مکانیزم کنترلی برای جداسازی درست از نادرست وجود دارد.
سوال
سوم: آیا بسته کمکی 369میلیارد دلاری بایدن کار خواهد کرد یا مانع‌تراشی می‌کند؟
مقامات
کشورهای اتحادیه اروپا و ایالات متحده درحالی در داووس باهم ملاقات کردند که بر سر
بسته کمک سبز 369 میلیارد دلاری بایدن باهم اختلاف دارند. این بسته معروف است به
قانون کنترل تورم. این کمک‌ها قرار است به شرکت‌های فعال در زمینه فناوری‌های سبز
از جمله خودروهای برقی، باتری‌ها و فناوری‌های پنل‌های خورشیدی و توربین‌های بادی
برسد. جوزف سیکلا، وزیر صنعت و تجارت جمهوری چک، این بسته کمکی را با «دوپینگ در
ورزش» یکی دانسته و گفته که این مسئله شرکت‌ها را از اروپا به ایالات متحده می‌کشاند.
اما فاتح بیرول، گفته که این بسته کمکی بایدن «مهمترین اقدام اقلیمی پس از
توافقنامه پاریس 2015» است. با این حال برخی معتقدند این بسته کمکی جنگ تجاری بین
اتحادیه اروپا و ایالات متحده را تشدید خواهد کرد، همان اتفاقی که در باره بوئینگ
و ایرباس رخ داد. اروپا در برابر این طرح «قانون صنعت صفر خالص» را خواهد داشت که به
تسریع در توسعه فناوری‌های پاک می‌انجامد.
سوال
چهارم: آیا یک بحران جدید بدهی در راه است؟
حدود
یک چهارم کشورهای جهان در تنگنای بدهی یا در آستانه آن قرار دارند. در داووس،
سازمان ملل، صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی که شکنندگی مالی کشورهای فقیر را
زیر نظر دارند در این خصوص ابراز نگرانی کردند. متخصصان مالی در این خصوص هشدار
داده و خواهان اتخاذ تصمیمات و راه‌حل‌های درست هستند. در میان رشد کندتر جهانی و
افزایش نرخ بهره، کشورها در پرداخت بدهی‌های خود با مشکل مواجه هستند. بسیاری نیز
به دلار آمریکا وام گرفتند که در بازارهای ارز ارزش آن افزایش یافته است.
کارشناسان بر این عقیده هستند که به سرعت باید تزریق مالی برای این کشورها صورت
بگیرد. دو طلبکار مهم دنیا چین و بخش خصوصی هستند و دنیا چشم‌انتظار است تا شاید
این دو اندکی با بدهکاران کنار بیایند.
و
در نهایت سوال پنجم: آیا کشورهای حاشیه خلیج فارس خواهند توانست هیدروکربن‌ها را
کنار گذارند؟
لوگوهای
شرکت‌هایی که ویترین مغازه‌ها را در تفرجگاه داووس پر کرده‌اند، فشارسنج خوبی برای
تغییر ثروت اقتصادی هستند. در حالی که روسیه پس از تهاجم به اوکراین در لیست سیاه
قرار گرفت و چین کمرنگ ظاهر شده است، کشورهای حاشیه خلیج فارس- مملو از دلارهای نفتی-
به طور انبوه پیست اسکی سوئیس را تصرف کردند. برندهای خاورمیانه‌ای در همه‌جای
داووس دیده می‌شد: از شرکت لجستیک امارات متحده عربی تا نئوم، کلان شهر 500
میلیارد دلاری که سنگ‌بنای برنامه ولیعهد محمد بن سلمان برای مدرن کردن عربستان
سعودی است. کشورهای حاشیه خلیج فارس باید به دنیا ثابت کنند که می‌توانند با دور
شدن شرکت‌ها و کسب و کارها از نفت و گاز مدرن شوند. سعودی‌ها از مجمع جهانی اقتصاد
برای ترویج طرح مدرنیزاسیون پادشاهی موسوم به چشم انداز 2030 و نقش فزاینده زنان
در اقتصاد استفاده کردند، در حالی که امیدوار بودند غرب جنایاتی مانند قتل جمال
خاشقجی، روزنامه نگار واشنگتن پست را فراموش کند.
گذار به صفر خالص، چرا؟
امنیت
انرژی یکی از مهمترین مباحث مطرح شده در اجلاس داووس بود. از زمان بحران نفتی 1970
تاکنون گویا مردم کشورهای توسعه‌یافته فراموش کرده بودند که ممکن است امنیت انرژی
در کشورشان به خطر بیفتد. اما حمله روسیه به اوکراین نشان داد که این کشورها امنیت
انرژی شکننده‌ای دارند. جیسون برداف، مدیر مرکز سیاست جهانی انرژی از دانشگاه
کلمبیا در وب‌سایت مجمع قتصاد می‌نویسد: نسبت دادن همه بحران‌های امروزی به جنگ
اوکراین، نادیده گرفتن سایر خطرات اساسی برای امنیت انرژی نیز خواهد بود. حتی اگر
چنین حمله‌ای صورت نمی‌گرفت، خطراتی برای امنیت انرژی در افق ظاهر خواهد شد. به
اعتقاد این کارشناس، برای دهه‌ها، خطرات ژئوپلیتیکی انرژی عمدتا بر اساس در دسترس
بودن نفت و گاز کافی با قیمت‌های مقرون به صرفه متمرکز بوده، چه تحریم نفتی اعراب
در سال 1973 و چه خط لوله بحث‌برانگیز نورداستریم 2. این تهدیدهای «سنتی» برای
امنیت انرژی در دنیای انرژی پاک بسیار کاهش خواهد یافت. با این حال خطرات جدیدی
پدیدار خواهد شد هم از منابع جدید انرژی پاک و هم از فرآیند چند دهه‌ای گذار که طی
آن ژئوپلیتیک قدیمی نفت و گاز در کنار ژئوپلیتیک جدید انرژی پاک وجود خواهد داشت.
کارشناسان
داووس بر این عقیده هستند که اگر سرمایه‌گذاری در نفت و گاز کاهش یابد، اما تقاضا
کاهش نیابد، دو پیامد برای امنیت انرژی وجود دارد. اولا، قیمت‌ها در بازار افزایش
می‌یابد و اهرم ژئوپلیتیکی تولیدکنندگانی مانند عربستان سعودی را افزایش می‌دهد که
می‌تواند شوک‌ها را به نفع خود مهار کند. دوم، از آنجا که عقب‌نشینی از سرمایه‌گذاری
نفت و گاز عمدتا از سوی بانک‌های دولتی و شرکت‌های نفتی غربی صورت می‌گیرد، فرصت‌های
بیشتری برای شرکت‌های دولتی برای پر کردن خلأ وجود دارد. در نظر بگیرید که در حالی
که غول‌های بزرگ نفت و گاز چون شل، شورون، اکسون، بریتیش پترولیوم و توتال، توجهات
بیشتری در دنیا به خود جلب کرده‌اند اما تنها 15 درصد از عرضه نفت و گاز جهان را
تولید می‌کنند. در واقع، عربستان سعودی و امارات متحده عربی ده‌ها میلیارد دلار
برای افزایش عرضه نفت در سال‌های آینده هزینه می‌کنند. و هنگامی که انتقال انرژی
برای محدود کردن تقاضای نفت آغاز شود، سهم فزاینده‌ای از عرضه کاهش‌یافته از سوی
اعضای اوپک تامین خواهد شد. بنابراین دولت‌های نفتی احتمالا با چندین دهه افزایش
نفوذ ژئوپلیتیکی در طول گذار انرژی از «ضیافت قبل از قحطی» لذت ببرند.
مگان
سالیوان، مدیر پروژه ژئوپلیتیک انرژی دانشگاه هاروارد، دوب‌سایت مجمع جهانی اقتصاد
نویسد: در نهایت، ژئوپلیتیک قدیمی نفت و گاز محو خواهد شد، اما دنیای جدید انرژی‌های
پاک بسیاری از خطرات ژئوپلیتیکی خود را نیز به همراه خواهد داشت. برای مثال، آینده‌ای
تحت‌پوشش انرژی‌های پاک نیاز به فضای وسیع دارد. افزایش تقاضای موادی مانند لیتیوم
و مس که برای باتری‌ها، پنل‌های خورشیدی و سایر اجزای انرژی پاک مورد نیاز هستند،
خطر دیگری به همراه دارد. اگر همه دولت‌ها به تعهدات فعلی خود عمل کنند، تقاضا
برای این مواد تا سال 2030 بیش از دو برابر خواهد شد. امروزه اکثریت قریب به اتفاق
این مواد معدنی در چین تصفیه و فرآوری می‌شوند و بسیاری از آنها توسط شرکت‌های
چینی در سراسر جهان استخراج می‌شوند. دولت‌های غربی اقداماتی را برای تنوع بخشیدن
به زنجیره‌های تامین مواد معدنی حیاتی انجام داده‌اند، اما با چالش‌هایی مانند
زمان‌بندی طولانی برای توسعه معادن، مشکل در مجوز چنین پروژه‌هایی و تمرکز
جغرافیایی برخی مواد معدنی مواجه هستند.
آیا آینده امیدواری به همراه دارد؟
این
سوالی است که فرید زکریا، تحلیلگر مسائل بین‌المللی در روزنامه واشنگتن پست به آن
پاسخ داده است. او عمده‌ترین مسائل مطرح شده در مجمع جهانی اقتصاد را کشورهای
حاشیه خلیج‌فارس، هند و هوش مصنوعی می‌داند و می‌گوید: عربستان سعودی و امارات
متحده عربی که سرشار از ثروت نفت هستند، جاه‌طلبی‌های هولناک خود را به نمایش
گذاشتند. از هند، که ممکن است خوشبین‌ترین کشور جهان در حال حاضر باشد، نمایندگان
بسیاری از ایالت‌های آن آمدند و برای جلب توجه و سرمایه‌گذاری با یکدیگر رقابت
کردند. و هوش مصنوعی موضوع آینده نگرانه‌ای بود که تقریباً هیچ کس واقعاً آن را
درک نمی‌کرد اما همه در مورد آن بحث می‌کردند.
او
یکی از موضوعات مهم دیگر را جنگ اوکراین و تورم و بحران بدهی‌ها می‌داند که در
داووس در این باره صحبت شده است. با این حال فرید زکریا می‌گوید که به آینده
امیدوار است. چون غرب و شرکای آن، از کنیا تا سنگاپور، در حال پیشرفت هستند، باهم همکاری
می‌کنند و راه جدیدی را پیش می‌برند. هرچند در داووس، اروپایی‌ها اندکی بدبین
بودند، اما روسیه منزوی شده و مشتریان گاز خود را از دست داده است. او در نهایت می‌گوید:
مشکلات زیادی وجود دارد، از آینده اوکراین گرفته تا تورم و تغییرات آب و هوایی.
اما داستان بزرگ‌تر، اتحاد و عزم جهان دموکراتیک است. حالا می‌بینیم که این وحدت
بسیار قوی‌تر از هر زمان دیگری در طول جنگ سرد شده است که انشعابات بزرگ بین اروپا
و ایالات متحده امری عادی بود.
فاطمه لطفی دنیای انرژی