بحث تحریم صنایع خرد و کلان ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی همواره مطرح بوده و جمهوری‌اسلامی ایران با تکیه بر دانش بومی و خودباوری نیروهای متخصص خود، همواره تهدید تحریم‌ها را به فرصت‌های طلایی تبدیل کرده‌است.به گزارش «شانا»، آذرماه سال۹۸، وزارت‌خارجه آمریکا در بیانیه‌‌‌‌‌ای اعلام کرد فروش و انتقال کک نفتی و الکترود گرافیتی به ایران مشمول تحریم‌های واشنگتن شده‌است. پس از اقدام آمریکا و تحریم الکترود گرافیتی با هدف زمین زدن صنعت فولاد در دی‌‌‌‌‌ماه ۹۸، بلافاصله در کشور سازوکاری برای خودکفایی در زمینه مواد اولیه صنایع فولاد ایجاد و شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی و ایمیدرو در نشستی که برگزار شد، برنامه نهایی خود را برای تولید کک سوزنی و اسفنجی اعلام کردند. اما کک سوزنی چیست و کاربردهای آن چیست؟
کک سوزنی و اهمیت آن
کک سوزنی شکلی خاص از کک نفتی است که با فناوری پیچیده‌‌‌‌‌ای تولید می‌شود؛ بخش‌اعظم کک تأخیری تولیدی بهصورت قطعات سخت، متخلخل و با شکل‌‌‌‌‌های نامنظم است که به‌‌‌‌‌دلیل شباهت به اسفنج سیاه به کک اسفنجی شهرت دارد. گرافیت از ماده‌اولیه‌‌‌‌‌ای به‌نام کک سوزنی تولید می‌شود. کک سوزنی نیز از ماده‌‌‌‌‌ای به‌نام کک نفتی یا قطران (با ریشه زغال‌سنگ) به‌‌‌‌‌دست می‌آید که تولید آن با استفاده از فناوری‌های بسیار پیچیده و فوق‌‌‌‌‌پیشرفته امکان‌پذیر است. کک سوزنی و الکترود گرافیتی دو ماده‌اصلی صنایع فولاد است که در صورت نبود این دو ماده، فعالیت کوره‌‌‌‌‌های قوس الکتریکی متوقف می‌شود.
از شکل‌‌‌‌‌گیری تفاهم‌نامه تا رونمایی از اسناد زنجیره ارزش
تفاهم‌نامه تولید کک اسفنجی و سوزنی در پالایشگاه‌های بندرعباس و امامخمینی(ره) شازند بهمن‌‌‌‌‌ماه ۹۸ با حضور وزیران نفت و صنعت، معدن و تجارت وقت بین شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران و سازمـان توسعـه و نوسـازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) امضا شد. با امضای این تفاهم‌نامه مقرر شد برای نخستین‌بار با همکاری پژوهشگاه صنعت نفت و ایمیدرو، واحد صنعتی تولید کک در دو پالایشگاه بندرعباس و شازند ساخته‌شده و کک سوزنی و اسفنجی موردنیاز صنایع فولادسازی در کشور از نفتکوره کم‌‌‌‌‌گوگرد تولیدی در این دو پالایشگاه تولید شود.
جزئیات تفاهم‌نامه تولید کک اسفنجی و سوزنی
بحث تولید کک نفتی در کشور از سال۸۱ یا ۸۲ مطرح بوده‌است، اما در آن مقطع چالش اصلی دستیابی به لایسنس اجرای طرح بود. تا اینکه سرانجام با جدی‌شدن تحریم‌ها مقرر شد که با همکاری پژوهشگاه، دانش فنی تولید کک نفتی در کشور بومی‌‌‌‌‌سازی شود. در نهایت تفاهم‌نامه تولید کک نفتی و اسفنجی آماده شد و در پایان دولت دوازدهم به امضا رسید. بر اساس این تفاهم‌نامه مقرر شد خروجی نفتکوره واحدهای پالایشی ظرف سال‌های آینده کاهش و تولید فرآورده‌های میان‌‌‌‌‌تقطیر و سبک افزایش یابد. این تفاهم‌نامه همچنین دیگر اهداف وزارت نفت در حوزه صنایع پالایشی از جمله هدف مهم افزایش کیفیت فرآورده‌های نفتی و کاهش میزان تولید نفتکوره را محقق می‌کرد. این تفاهم‌نامه در تیرماه ۱۴۰۰ به قرارداد دانش فنی و مهندسی پروژه تولید کک سوزنی بین پالایشگاه امامخمینی(ره) شازند و پژوهشگاه صنعت نفت با هدف تولید سالانه ۹۰هزار‌تن کک سوزنی امضا شد.
از جمله اهداف اصلی این پروژه ساخت الکترودهای گرافیتی به‌‌‌‌‌منظور تداوم تولید در صنایع فولاد کشور به روش کوره قوس الکتریکی (چشم‌‌‌‌‌انداز تولید ۵۵میلیون‌تن فولاد در کشور و نیاز به ۹۴هزار‌تن الکترود گرافیتی در سال) و نیز کاهش مازوت تولیدی و ایجاد حاشیه سود بیشتر برای پالایشگاه است. با اجرایی‌شدن این پروژه سالانه ۹۰هزار‌تن کک سوزنی کلسینه‌‌‌‌‌شده با محتوای سولفور حداکثر دابلیوتی ۵۵/ ۰درصد تولید می‌شود. برآورد اولیه توسط پژوهشگاه صنعت نفت ایران نشان می‌داد سرمایه موردنیاز واحدهای یادشده حدود ۲۹۰میلیون یورو است، بنابراین مطالعات آزمایشگاهی، بررسی‌‌‌‌‌های فنی- اقتصادی اولیه و فاز امکان‌‌‌‌‌سنجی این پروژه اجرایی شد و مطالعات پایلوتی و طراحی پایه و مرحله ای‌‌‌‌‌پی‌‌‌‌‌سی پروژه نیز به‌مرور پیش رفت.
با آغاز عملیات اجرایی این طرح در بهمن‌‌‌‌‌ماه امسال و هم‌‌‌‌‌زمان با سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، میزان سرمایه‌گذاری این طرح در پالایشگاه بندرعباس ۲/ ۲میلیارد یورو اعلام شد و با اجرای آن، پالایشگاه نفت بندرعباس پس از پالایشگاه شازند، دومین پالایشگاه نفت کشور خواهد بود که دیگر تولید نفتکوره را نخواهد‌داشت. در طرح ارتقای کیفیت محصولات سنگین پالایشگاه بندرعباس که با دانش فنی پژوهشگاه صنعت نفت و توانمندی پیمانکاران و تولیدکنندگان و سازندگان داخلی اجرایی می‌شود، ۸هزار نفر مشغول به‌‌‌‌‌کار خواهند شد. این پروژه به علت پیچیدگی‌های فنی بالا و همچنین به‌‌‌‌‌دلیل نیاز سرمایه‌گذاری اولیه به‌نسبت بالا، به سه پروژه تقسیم شده‌است که در این برنامه دو پروژه واحدهای یوتیلیتی و کک‌‌‌‌‌سازی آغاز به‌‌‌‌‌کار خواهند کرد.
پروژه احداث واحدهای فرآیندی با محوریت واحد کک‌‌‌‌‌سازی برای تولید کک اسفنجی و دیگر فرآورده‌های نفتی به مبلغ ۷۲۲میلیون یورو از محل ۳۰درصد سود سالانه شرکت پالایش نفت بندرعباس بهصورت ای‌‌‌‌‌پی‌‌‌‌‌سی به پیمانکار منتخب برای اجرا واگذار شده‌است. پروژه تولید روغن‌های پایه گروه ۲ و ۳ نیز طبق برآوردهای اولیه میزان سرمایه‌گذاری موردنیاز آن ۶۰۰میلیون یورو برآورد می‌شود.
مزایای پروژه
پروژه کک‌‌‌‌‌سازی در ایران، فارغ از ابعاد اقتصادی، علمی و فنی، برای پژوهشگاه صنعت نفت به‌‌‌‌‌دلیل اعتماد مدیران به توانمندی نیروهای داخلی بسیار بااهمیت است که امیدواریم این قبیل رویکردهای مدیریتی که در صنعت نفت و گاز کشور راهبردی است، توسعه یابد. تولید سالانه ۷۰۰هزار‌تن کک در پالایشگاه‌های بندرعباس و شازند از دیگر مزایای این پروژه است؛ با ساخت واحدهای صنعتی تولید کک در این دو پالایشگاه سالانه بیش از ۶۲۰هزار‌تن کک اسفنجی و ۷۰هزار‌تن کک سوزنی تولید خواهد شد، همچنین با اجرای این طرح، بخشی از کیفیت خروجی پالایشگاه‌ها در تولید نفتکوره افزایش می‌یابد و خوراک هر دو واحد که نفتکوره است به محصولات بسیار با ارزش‌‌‌‌‌تر تبدیل می‌شود. برای نمونه نفتکوره ۳۰۰ یا ۴۰۰ دلاری در کک سوزنی به یک محصول چند‌هزار دلاری تبدیل می‌شود.