صادرات گاز ترکمنستان به اروپا، با اما و اگرهای جدی مواجه است؛ نه اروپا می خواهد قرارداد بلندمدتی با ترکمنستان امضا کند و نه عشق آباد، می تواند فضا را برای صادرات گاز به اروپا مهیا کند.
در ماه‌های اخیر، دولت انزواطلب ترکمنستان، تلاش‌هایی را برای گشودن بیشتر اقتصاد خود به روی جهان خارج آغاز کرده است.درنتیجه، رقابت شدیدی میان بازیگران کلیدی، ازجمله روسیه، چین و ایالات‌متحده، برای دسترسی به مسیرهای صادرات منابع انرژی ترکمنستان به وجود آمده است.
یکی از پیامدهای رویکرد جدید عشق‌آباد، زنده شدن علاقه به ایجاد خط لوله ترنس کاسپین برای انتقال گاز ترکمنستان به اروپا بود. در اواخر دسامبر 2022 میلادی، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، برنامه آنکارا برای آغاز پروژه انتقال گاز طبیعی ترکمنستان به بازارهای غربی را اعلام کرد.
در اجلاس سه‌جانبه میان ترکیه، ترکمنستان و آذربایجان، همه طرف‌ها توافق کردند که برای توسعه زیرساخت‌های لازم برای تأمین گاز ترکمنستان به اروپا، ازجمله توسعه خط لوله پیشنهادی ترنس کاسپین با هزینه تقریبی حدود 5 میلیارد دلار و به طول 300 کیلومتر، همکاری کنند.
بر اساس اعلام روزنامه صباح ترکیه، ظرفیت سالانه این پروژه 30 میلیارد مترمکعب است. این خط لوله از ترکمنباشی به باکو در بستر دریای خزر کشیده می‌شود و به کریدور گازی جنوبی متصل شده و گاز ترکمنستان را به اروپا می‌رساند.
ساخت خط لوله ترنس کاسپین سال‌هاست که به دلیل مشکلات مختلف به تعویق افتاده است. بااین‌حال، ساخت آن می‌تواند در ایجاد تعادل انرژی در منطقه مهم باشد. تصادفی نیست که مولود چاووئولو، وزیر امور خارجه ترکیه و دونالد لو، دستیار وزیر امور خارجه آمریکا در امور آسیای جنوبی و مرکزی نسبت به چشم انداز ترکمنستان برای تأمین گاز به اروپا در ماه‌های اخیر ابراز خوش‌بینی کرده‌اند.
پیش‌ازاین، مقامات ترکمنستانی در کنفرانسی در امارات متحده عربی به برنامه‌های کشورشان برای ساخت خط لوله از آذربایجان به اروپا اشاره کرده بودند. کنوانسیون تعیین وضعیت حقوقی دریای خزر که در پنجمین اجلاس سران کشورهای دریای خزر در قزاقستان در 12 اوت 2018 میلادی به امضا رسید، ساخت خطوط لوله گاز زیر آب را با توافق دوجانبه کشورهایی که خط لوله از آب‌های آن‌ها عبور می‌کند، مجاز دانسته است.
درنتیجه، ترکمنستان و آذربایجان می‌توانند به‌تنهایی و بدون نیاز به اجازه سایر کشورها، این پروژه را عملی کنند. امضای یادداشت تفاهم میان آذربایجان و ترکمنستان درزمینهٔ اکتشاف، توسعه و بهره‌برداری مشترک از هیدروکربن‌ها در میدان دوستلوک دریای خزر در سال 2021 میلادی، شانس به ثمر رسیدن این خط لوله را افزایش داده است.
در حقیقت، اتحادیه اروپا در چند دهه گذشته تلاش کار کرده است تا خط لوله ترنس کاسپین را به‌عنوان آخرین بخش از کردیدور گازی جنوبی برای انتقال گاز طبیعی از کاسپین به اروپا احداث نماید. نکته مهم این است که این خط لوله، روسیه را دور می‌زند و گاز ترکمنستان را بدون کنترل روسیه تا قاره سبز انتقال می‌دهد. این پروژه در آخرین فهرست پروژه‌های موردعلاقه مشترک برای کمیسیون اروپا گنجانده شده و بر اهمیت استراتژیک آن تأکید گردیده است.
بااین‌حال، تمایل اتحادیه اروپا برای گسترش همکاری با آسیای مرکزی، به‌ویژه با این طرح، با چالش‌های جدی مواجه است. کشورهای اروپایی به دلیل هدفشان برای توقف کامل واردات گاز طی 10 تا 15 سال آینده، تمایلی به بستن قراردادهای بلندمدت برای تأمین گاز ندارند. در دو دهه گذشته، یافتن سرمایه‌گذاران اولیه برای این پروژه دشوار بوده است.
بااین‌حال، رهبران اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده تمایل خود را برای کمک به جذب سرمایه‌گذاری اعلام کرده‌اند. درنتیجه، شرکت آمریکایی ترنس کاسپین ریسورسز به تأمین مالی این پروژه علاقه نشان داده است.
به دلیل هزینه‌های هنگفت اجرای این خط لوله، رهبران آذربایجان، گرجستان و ترکیه فعالانه در راستای تحقق آن تلاش می‌کنند. علاوه بر این، آذربایجان و اتحادیه اروپا پیشنهاد‌هایی را در خصوص صدور گاز طبیعی این کشور به ترکمنستان ارائه کرده‌اند. بااین‌حال، باکو اعلام کرده به دلیل تأمین خوراک پروژه از میادین ترکمنستان، عشق‌آباد باید در اتخاذ تصمیمات کلیدی در مورد توسعه همکاری بیشتری کند.
بااین‌وجود، الهام علی اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در نوامبر 2022 میلادی، از تمایل باکو برای گسترش همکاری با عشق‌آباد در پروژه‌های مختلف انرژی، ازجمله در چارچوب کریدور میانی خبر داده بود.
یکی دیگر از انگیزه‌های اخیر برای ساخت خط لوله ترنس کاسپین، بحث ایجاد یک هاب گاز در ترکیه است که ازآنجا منابع انرژی با ظرفیت بیشتری به بازارهای اروپایی عرضه شود. آنکارا مزایای بالقوه تبدیل‌شدن به یک کشور ترانزیتی بزرگ را باهدف جذب گاز طبیعی از منابع جدید ازجمله از ترکمنستان و عمل به‌عنوان واسطه برای تحویل به بازارهای غربی را دارا است.
مسکو تاکنون مسیرهای ترانزیت گاز از ترکمنستان را که در دوران شوروی به دست آورده بود، در انحصار خود در اختیار داشت تا گاز خود را به‌صورت ارزان به اروپا صادر کند و مانع از هرگونه تلاش برای ایجاد مسیرهای جایگزینی شود که ممکن است روسیه را دور بزند. ازآنجایی‌که اتحادیه اروپا اکنون باانگیزه بیشتری برای اجرای پروژه ترنس کاسپین پافشاری می‌کند،
سرگی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه آشکارا از این اقدام انتقاد کرده و پیشنهاد می‌نماید که این موضوع باید فقط در میان کشورهای ساحلی دریای خزر حل‌وفصل شود. به‌علاوه، ایران به دلایل زیست‌محیطی با این پروژه مخالف بوده و به ترکمنستان پیشنهاد استفاده از زیرساخت‌های ایران را داده است. البته آن‌ها از اعلام این نکته خودداری می‌کند که شبکه خط لوله کنونی ایران نمی‌تواند حجم زیادی از گاز را دریافت و انتقال دهد.
ما می‌دانیم که ترکمنستان به میزان قابل‌توجهی برای امنیت خود به روسیه متکی است. بااین‌حال، به دلیل بی‌ثباتی ناشی از تهاجم مجدد روسیه به اوکراین در فوریه 2022 میلادی که باعث شد ترکمنستان بیش از گذشته به چین به‌عنوان تنها مقصد صادرات گاز خود وابسته شود، عشق‌آباد نیاز به تنوع بخشیدن به شرکای انرژی خود را درک می‌کند.
بنابراین، خط لوله ترنس کاسپین ابزاری حیاتی است که ترکمنستان می‌تواند از طریق آن به این تنوع در بازارهای تجاری دست یابد. به‌علاوه، اخیراً روسیه به تأمین‌کننده اصلی سوخت چین تبدیل‌شده است که باعث می‌شود گشایش به سمت غرب برای ترکمنستان جذاب‌تر شود.
ترکمنستان این پروژه را فرصتی استثنایی برای توسعه صنعت انرژی داخلی خود می‌داند. به همین دلیل باتیر امانوف، رئیس کنسرسیوم دولتی ترکمن گاز بر ضرورت تنوع بخشیدن به منابع انرژی برای اتحادیه اروپا تاکید کرده است. امانوف همچنین تاکید کرده که همکاری عمیق در تقویت امنیت انرژی برای ترکیه و آذربایجان ازجمله موارد مهم است.
ازآنجایی‌که تحویل گاز ترکمنستان به بازارهای اروپایی نیاز به سرمایه گذاری هنگفتی داشته و نیاز به خریداران دائمی برای حمایت از آن دارد، برخی کارشناسان به دلیل نبود زیرساخت‌های لازم و دشواری جذب سرمایه‌گذاری، نگرانی‌هایی را در مورد سودآوری اقتصادی آن مطرح کرده‌اند.
بااین‌وجود، با توجه به مشارکت اخیر سهامداران مختلف در پروژه‌های زیرساختی پیچیده، رهبران اتحادیه اروپا، ایالات‌متحده، آذربایجان، گرجستان و ترکیه؛ خواستار سیاسی نشدن تحویل انرژی به بازارهای غربی شده اند.
ترکمنستان با داشتن چهارمین ذخایر بزرگ گاز طبیعی در جهان، با این پروژه به‌عنوان یک اولویت برای امنیت انرژی منطقه تبدیل‌شده است. لذا با کنار گذاشتن مسیرهای تحت تسلط روسیه در چنین شرایطی که شرایط بین المللی بسیار مساعد است و همسویی فزاینده منافع تأمین کننده (ترکمنستان)، کشورهای ترانزیتی (آذربایجان و ترکیه) و خریداران (اتحادیه اروپا)، خوش‌بینی نسبت به تحقق این پروژه خط لوله حیاتی افزایش یافته است.