دنیای انرژی – فرشته فریادرس
حجم تجارت کشور از مرز 100میلیارد دلار عبور کرد. براساس دادههای اعلامی،
حجم تجارت کشور در ۱۲ ماه سال گذشته به لحاظ ارزشی برابر با ۱۱۲میلیارد و ۸۲۱ میلیون دلار بوده که تراز
تجاری در اسفند ماه یک میلیارد و ۵۸۹میلیون دلار منفی و در کل سال‌منفی
شش‌میلیارد
و ۴۶۹میلیون دلار ثبت شده است. تحلیل آمارها نشان میدهد، تراز
منفی تجارت در سال گذشته در واقع به دلیل افزایش حجمی واردات نبوده، بلکه حکایت از
گران شدن واردات دارد؛ چراکه بنابر آمارها واردات به لحاظ وزنی افت نزدیک به 10درصدی
داشته اما از نظر ارزش دلاری۱۲.۵۷ رشد را در مقایسه با سال 1400 تجربه
کرده است. واردکنندگان در سالی که گذشت ۵۹ میلیارد و ۶۵۵ میلیون دلار کالا وارد
کشور کرده‌اند؛ این بدان معناست که هزینه دلاری محصولات وارداتی نسبت صادرات چهاربرابر
بوده است. در مقابل بنابر آمار گمرک، صادرکنندگان ۵۳ میلیارد و ۱۶۶میلیون دلار کالاها به
بازارهای هدف صادر کردند که نشان از رشد 9.7 درصدی دارد. البته تحلیلگران این افزایش
در ارزش را تا حدی به افزایش قیمت جهانی کالاها نسبت می‌دهند.
چرا واردات گران شد؟
پرونده تجارت خارجی ایران در سال گذشته با تراز منفی شش و
نیم میلیارد دلاری بسته شد. تراز تجاری جریان صادرات و واردات را در یک دوره زمانی
معین اندازه‌گیری می‌کند. اگر ارزش صادرات کشوری نسبت به واردات آن بیشتر باشد، آن
کشور دارای مازاد تجاری یا تراز تجاری مثبت است و متقابلا اگر کشوری بیشتر از ارزش
صادرات خود واردات کند، دارای کسری تجاری یا تراز تجاری منفی است. تحلیل داده های
منتشر شده نشان میدهد، میزان صادرات ایران 53.2 میلیارد دلار و میزان واردات، 59.7
میلیارد دلار بوده و با این حساب، هنوز کفه ترازو به میزان 6.5 میلیارد دلار به سمت
واردات سنگین است. جزییات واردات و صادرات ایران در سال گذشته نشان میدهد، افزایش
قیمت دلار، هزینه بالایی در تجارت خارجی ایران داشته است. میزان واردات به صورت «وزنی»
37.2 میلیون تن بوده که در مقابل آن نزدیک به شصت میلیارد دلار هزینه
شده است. در مقابل میزان صادرات 122.2 میلیون تن بوده که برای آن، بیش از پنجاه و
سه میلیارد دلار دریافت شده است. به عبارت دیگر، واردات ایران، از نظر وزنی تقریبا
یک‌چهارم صادرات بوده، اما دلار بیشتری برای آن هزینه شده است.
ارزیابی ها نشان میدهد، به ازای هر تن کالای وارداتی در سال
گذشته تقریبا به‌طور میانگین 1612 دلار پرداخت شده، اما به ازای هر تن کالای صادراتی
433 دلار نصیب ایران شده است. میانگین قیمت هر تن کالای وارداتی در سال گذشته تقریبا
1100 دلار بوده و نزدیک به 500 دلار فاصله در این میان وجود دارد. اما این فاصله از
کجا آمده؟ کارشناسان در تحلیل این آمارها می‌گویند با توجه به جهش بهاى نفت و مواد
غذایی در سطح بین‌المللى و رشد تورم در شمار زیادی از کشورهای جهان در چند ماه گذشته،
بهای کالاهای وارداتی ایران نیز بالا رفته است. اما نکته ای که وجود دارد این است
که میانگین قیمت کالای وارداتی چهار برابر کالای صادراتی است. ابتدای سال 1401 قیمت
دلار در کانال 25 هزار تومانی قرار داشت، اما در انتهای سال، قیمت دلار حتی به کانال
شصت هزار تومانی نیز وارد شد. این اتفاق یک نوع «مشوق» برای بخش صادرات بود تا درآمد
صادراتی خود را با قیمت بالاتری در داخل کشور «تسعیر» کنند، اما واردات ایران به دلیل
افزایش نرخ ارز، «گران‌تر» انجام شد، که اثر مستقیمی بر قیمت کالا و حتی خدمات در داخل
کشور گذاشت. این اتفاق به منزله تاثیر مستقیم تحریم‌ها در تجارت خارجی ایران است و
همین موضوع موجب شده تا دلار بیشتری برای واردات صرف شود. بنابراین تا زمانیکه سایه
تحریم‌ها بر تجارت خارجی ایران تداوم داشته باشد؛ برای واردات کالا باید هزینه دلاری
بیشتری پرداخت کرد. البته این آمار روایتگر
یک موضوع مهم دیگر است: بخش زیادی از صادرات ایران به خام‌فروشی و صادرات محصولات پتروشیمی
اختصاص دارد که دارای فناوری بالایی نیست. در مقابل واردات ایران کالاهای عمدتاً سرمایه‌ای
یا واسطه‌ای بوده که برای بخش تولید اهمیت زیادی داشته است.
تجارت در نیمه اول
براساس دادههای گمرک، در ماه
نخست سال 1401 صادرات به ۳میلیارد و
۶۳۳میلیون دلار رسید که با وزن ۷میلیون و ۳۲۴هزار تن که با
احتساب واردات ۲میلیارد و ۸۲۴میلیون دلاری و وزن ۲میلیون و ۲۵۲هزار تنی تراز مثبت ۸۷۵میلیون
دلاری را ثبت کرد. رقم صادرات در فروردین ۱۴۰۰ رقم ۲میلیارد و ۹۴۴میلیون دلار و واردات
این مدت ۲میلیارد و ۷۹۶میلیون دلار بوده که حاکی از پیشرفت، هم در تراز و هم در میزان
صادرات در نخستین ماه سال‌گذشته بود. اما اردیبهشت، ماه چندان
خوبی برای تجارت کشور نبود. در این ماه
صادرات به ۴میلیارد و ۸۱۷میلیون دلار رسید و واردات از ۵میلیارد دلار فراتر رفت و عدد ۵میلیارد و ۲۹۱میلیون دلار را ثبت
کرد. بر این اساس تراز تجاری کشور برخلاف ماه پیش از آن منفی شد و شکاف صادرات و
واردات ۴۷۴میلیون دلار ثبت شد. این درحالی است که
اردیبهشت سال۱۴۰۰ صادرات ۳میلیارد و ۲۹۲میلیون دلار و واردات
۳میلیارد و ۷۲۸میلیون دلار ثبت شده‌بود؛ بر این اساس تراز دو ماه چندان تفاوتی
ندارد اما حجم تجارت اردیبهشت در ۱۴۰۱ به شکلی
چشمگیر بالاتر از سال۱۴۰۰ است.
تجارت ایران در خرداد سال۱۴۰۱ بار دیگر نفسی تازه کرد. در این ماه صادرات کشور به نزدیکی ۵میلیارد دلار رسید و رقم ۴میلیارد و
۹۵۴میلیون دلار را ثبت کرد که با احتساب واردات ۴میلیارد و ۳۴۹میلیون دلاری تراز
مثبت ۶۰۵میلیون دلاری را ثبت کرد. این ارقام در
مقایسه با مدت مشابه سال‌پیش از آن با صادراتی به ارزش ۴میلیارد و ۶۰۴میلیون دلاری و
وارداتی به ارزش ۴میلیارد و ۷۰میلیون دلاری تفاوتی چشمگیر ندارد. در تیر
سال۱۴۰۱ تراز مثبت ۶۰۵میلیون دلاری ماه پیش به منفی ۶۰۵میلیون دلار تبدیل شد و ورق تجارت برگشت. رقم صادرات ۴میلیارد و ۱۷۱میلیون دلار ثبت شد و
واردات ۴میلیارد و ۷۷۶میلیون دلار. مرداد ماه ۱۴۰۱ اوضاع تراز تجاری کشور وخیم‌‌‌‌‌‌تر نیز شد و به منفی ۷۴۱میلیون دلار رسید. با صادرات ۳میلیارد و
۶۸۴میلیون دلاری و واردات ۴میلیارد و ۴۲۵میلیون دلاری شکاف
واردات و صادرات افزایش یافت. حال آنکه در مرداد ماه سال۱۴۰۰، با صادرات ۳میلیارد و
۱۵۶میلیون دلار و واردات ۳میلیارد و ۳۴۲میلیون دلاری کشور
اوضاعی بسیار بهتر در تجارت داشت. شهریور هم ماه خوبی
برای تجارت خارجی نبود. چراکه با صادرات ۳میلیارد و
۳۲۷میلیون دلاری و واردات ۴میلیارد و ۳۶۶میلیون دلاری تراز
منفی یک‌میلیارد و ۳۹میلیون دلاری را رقم
زد.
تجارت در نیمه دوم
با ورود به نیمه دوم سال، صادرات کشور به رقم ۴میلیارد و ۱۵۵میلیون دلار در
مهرماه رسید و واردات ۵میلیارد و ۶۹۷میلیون دلار ثبت شد و زنگ خطر تراز منفی یک‌میلیارد و ۵۴۱میلیون دلاری به‌صدا درآمد. تجارت آبان ادامه روند ماه پیشین بود؛
صادرات ۳میلیارد و ۹۶۲میلیون دلاری و واردات ۵میلیارد و
۳۸۹میلیون دلاری، تراز منفی یک‌میلیارد و ۴۲۷میلیون دلاری را در تصویر تجارت این ماه ساخت. در این ماه و ماه بعد
از آن گزارش عملکرد تجارت خارجی کشور به شیوه نامتعارف و در یک بازه ۴۰روزه (از اول
آذر تا دهم دیماه) اعلام شد تا تحلیل آمار تجارت خارجی از سوی تحلیلگران سخت شود. صادرات
۴۲میلیارد دلاری و واردات ۴۳میلیارد دلاری، آماری بود که مقامات رسمی از تجارت ۹ماهه به‌‌‌‌‌‌علاوه ۱۰روز دی
ماه ارائه کردند. در همین حال، معاونت بررسی‌‌‌‌‌‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران
در گزارش خود اعلام کرد که صادرات در آذر ۱۴۰۱ نسبت به آبان از نظر مقداری 2/14 افت داشته و واردات نیز کاهش یازده درصدی را تجربه کرده‌است.
بنابراین بر مبنای محاسبه بر حسب آمار غیررسمی
میزان صادرات آذرماه ۳میلیارد و ۸۷۲میلیون دلار و آمار واردات ۵میلیارد ۴۹۳میلیون دلار اعلام شد. بر
این اساس تراز تجاری این ماه منفی یک‌میلیارد و ۶۲۱میلیون دلار برآورد می‌شود. همچنین بر مبنای محاسبات غیررسمی، صادرات ماه نهم اندکی
بیش از نه میلیارد دلار است که‌عددی عجیب است اما
دلیل آن به احتمال زیاد توقفی است که در پرداخت گازبهای صادراتی ایران از سوی عراق
ایجاد شد و سپس برطرف شد.
از دی تا بهمن چه چیزی رخ داد؟
اما از دی تا بهمن سال 1401 در تجارت خارجی
ایران چه گذشت؟ ارزیابی ها نشان می دهد، در دی ماه سال گذشته بالاترین میزان صادرات
طی دو سال گذشته رخ داده است. اما این سوال مطرح می شود که در دی ماه چه اتفاق خاصی
رخ داد که این میزان صادرات افزایش پیدا کرد؟ پاسخ این است که در این ماه، ایران اقدام
به صادرات گاز طبیعی مایع شده در مقادیر بسیار بالایی به برخی کشورهای همسایه کرد تا
میزان صادرات آن هم از نوع غیرنفتی(!) به یک‌باره رشد شدیدی داشته باشد. این آمار
گویای این است که صادرات ایران در دی ماه، طبق منطق اقتصادی بالاتر نرفته بود. از
طرفی، مشخص نیست نزدیک به 7 میلیارد دلار حاصل از این صادرات چگونه و با چه مکانیسمی
به ایران بازگشته و آیا در قبال این صادرات، تهاتر کالا انجام شده یا خیر. اما در ماه اسفند تجارت غیرنفتی کشور با صادرات ۴میلیارد و ۳۶۶میلیون دلاری و
واردات ۵میلیارد و ۹۵۵میلیون دلاری تراز منفی یک‌میلیارد و ۵۸۹میلیون دلاری را ثبت کرد؛ با وجود این صادرات غیرنفتی این ماه در
مقایسه با ماه قبل خود یعنی بهمن ماه رشدی ۲۴درصدی
نشان میدهد. در مقایسه با واردات ۶میلیارد و
۴۳۶میلیون دلاری و صادرات و صادرات ۵میلیارد و ۱۰۲میلیون دلاری اسفند
سال۱۴۰۰ هرچند در تراز چندان تفاوتی نیست اما
حجم تجارت ایران در پایان سال۱۴۰۰ اختلافی
به نسبت قابل‌توجه با سال۱۴۰۱ دارد. از دیگر نکات حائز
اهمیت در این بازه زمانی، سخنان سیدرضا فاطمی‌‌‌‌‌‌امین وزیر صمت است که در یکی از
بی‌شمار وعده‌های خود گفته بود واردات سال 1401 کمتر از ۵۵میلیارد دلار خواهد
بود و نیز تراز تجاری تا پایان سال۵میلیارد دلار مثبت می‌شود. هیچ‌کدام
از این پیش‌بینی‌‌‌‌‌‌ها درست از کار در نیامد؛ واردات نه کمتر از ۵۵میلیارد دلار بلکه
نزدیک ۶۰میلیارد دلار و تراز تجاری نه مثبت ۵میلیارد دلار بلکه
منفی ۶میلیارد دلار شد و یک بدهی ۱۱میلیارد دلاری برای
وزیر صمت به جا گذاشت.
شرکای تجاری 1401
سال گذشته مقصد کالای صادراتی ایران کدام کشورها بودهاند؟ براساس آمار
اعلامی گمرک در 12 ماهه سال ۱۴۰۱ بیشترین
میزان صادرات کشور به مقصد چین با رقمی بالغ بر ۱۴میلیارد و ۵۸۴ میلیون دلار و سهم ۲۷.۴۳ درصد از کل ارزش صادرات، عراق با ۱۰میلیارد و ۲۳۸میلیون دلار و سهم ۱۹.۲۶درصد، ترکیه با ۷میلیارد و ۴۵۹میلیون دلار و سهم ۱۴.۰۳درصد، امارات متحده عربی با ۵ میلیارد و ۷۶۷ میلیون دلار و سهم ۱۰.۸۵درصد و کشور هند با ۲ میلیارد و ۱۴۶میلیون دلار و سهم ۴.۰۴ درصد از کل ارزش بوده است. از آن سو، تا
پایان سال 1401 امارات متحده عربی با اختصاص رقمی بالغ بر ۱۸میلیارد و ۳۹۵ میلیون دلار و سهمی در حدود ۳۰.۸۳ درصد از کل ارزش واردات، در جایگاه نخست کشورهای
صادرکننده کالا به ایران قرار گرفته است. همچنین چین با ۱۵ میلیارد و ۷۴۴ میلیون دلار و سهم ۲۶.۳۹ درصد، ترکیه با ۶ میلیارد و ۹۹ میلیون دلار و سهم ۱۰.۲۲درصد، هند با ۲میلیارد و ۸۵۰میلیون دلار و سهم ۴.۷۸ درصد و آلمان با ۲میلیارد و ۱۹میلیون دلار و سهم ۳.۳۸ درصد از کل ارزش واردات، عمده کشورهای طرف
معامله با ایران بودهاند.
تجارت با همسایگان
اما تجارت ایران با همسایگانش چگونه رقم خورده است؟ دادههای منتشر شده نشان می دهد، در سال ۱۴۰۱ نزدیک به ۹۶میلیون ۷۶۷هزارتن کالا به ارزش ۵۸ میلیارد و ۸۴۳ میلیون و ۲۰۰هزار دلار بین ایران و
۱۵ کشور همسایه تبادل شده
که سهم صادرات کالاهای ایرانی ۷۵میلیون و ۱۸۴هزارتن کالا به ارزش ۳۰ میلیارد و ۵۳۷ میلیون و ۴۰۶هزار دلار بود که نسبت
به مدت مشابه بیش از ۱۹درصد رشد داشته است. واردات کشور از کشورهای
همسایه نیز به ۲۱میلیون و ۵۸۲هزار و ۶۶۹تن کالا به ارزش ۲۸میلیارد و ۳۰۵ میلیون و ۷۹۳هزار دلار رسید که نسبت
به مدت مشابه رشد ۱۰درصدی داشته است. تجارت غیر نفتی ایران به کشورهای همسایه ۵۲ درصد تجارت کل، صادرات
به این کشورها ۵۷.۵ درصد کل صادرات و واردات از این کشورها ۴۷.۵ درصد کل واردات کشور را
در سال ۱۴۰۱شامل می شود که نشان از اهمیت روز افزون همسایگان در ارزآوری
و تامین نیازهای کشور در شرایط تحریم دارد.
اما کالاهای ایرانی به کدامیک از کشورهای همسایه صادر شدهاند؟
تحلیل آمارها گویای این است که عراق با خرید
۱۰ میلیارد و ۲۳۸میلیون دلار (رشد ۱۵درصدی)، ترکیه با هفت میلیارد
و ۴۵۹میلیون دلار (رشد ۲۳درصدی)، امارات با پنج میلیارد و ۷۶۷میلیون دلار (رشد ۲۸درصدی)، افغانستان با یک
میلیارد و ۶۳۴میلیون دلار (کاهش ۱۱درصدی) و پاکستان با یک میلیارد و
۴۸۸میلیون
دلار (رشد ۱۸درصدی) پنج مقصد اول صادرات کالاهای ایرانی در بین همسایگان
بودند. کشورهای عمان با یک میلیارد و ۸۷میلیون دلار، روسیه با ۷۴۴ میلیون دلار، آذربایجان
با ۶۵۴میلیون دلار، ارمنستان با ۴۶۴میلیون دلار، ترکمنستان
با ۴۶۰میلیون دلار، کویت با ۱۹۸میلیون دلار، قزاقستان
با ۱۹۵میلیون دلار، قطر با ۱۲۴میلیون دلار، عربستان با
۱۴.۷میلیون
دلار و بحرین با ۱۰.۴میلیون دلار در رتبه های بعدی قرار گرفتند.
اما واردکنندگان ایرانی کالاهایشان را از کدام کشورها
بیشتر وارد کرده اند؟ داده های گویای این است که امارات با فروش ۱۸میلیارد و ۳۹۵میلیون دلار (رشد ۱۱درصدی)
درجایگاه فروش کالا به ایران قرار دارد. ترکیه با ۶میلیارد و ۹۹میلیون دلار (رشد ۱۵ درصدی)، روسیه با یک میلیارد
و ۵۷۷میلیون دلار (کاهش پنج درصدی)، پاکستان با ۸۴۲میلیون دلار (رشد ۱۷۰درصدی) و عمان با ۶۱۹میلیون دلار (رشد ۲۹درصدی) دیگر مبادی فروش
کالا به ایران در سال ۱۴۰۱در بین همسایگان بودند. همچنین عراق با فروش ۲۶۴میلیون دلار، قزاقستان
با ۱۲۵میلیون دلار، قطر با ۸۴میلیون دلار، آذربایجان
با ۳۴میلیون دلار، افغانستان با ۲۹میلیون دلار، ترکمنستان
با ۲۸ میلیون دلار، ارمنستان با ۱۴ میلیون دلار، کویت با ۱۲.۵ میلیون دلار و بحرین با
۳.۵ میلیون دلار به ترتیب در
رتبه های بعدی قرار دارند.