جایگاه ایران از نظر منابع آب قابل استحصال

دکتر بنفشه زهرایی، دانشیار دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران

دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم آبی

منابع آب تجدیدپذیر کره زمین 54730  میلیارد متر مکعب است که حجمی است ثابت و نه آبی بدان افزوده می‌شود و نه چیزی از آن کم می‌شود. طبیعتا توزیع بارندگی در کره زمین یکنواخت نیست و منابع آب تجدیدپذیرها در کشورها بسیار مختلف و متفاوت است.

تنها 4/4 درصد از منابع آب تجدیدپذیر ایران خارجی است.

خوشبختانه موقعیت جغرافیایی ایران به گونه‌ای است که در خصوص منابع آب تجدیدپذیر، چندان وابسته به آب کشورهای همجوارمان نیستیم.

سرانه منابع آب تجدیدپذیر کشور ما ایران در حال حاضر حدود 1300 مترمکعب در سال است و همانطور که در سال‌های گذشته مشاهده شده، تنش‌های ناشی از کم‌آبی مکرراً در کشور بروز کرده است. سرانه منابع آب تجدیدپذیر متناسب با تغییرات اقلیمی و جمعیتی تغییر می‌کند.

پیش بینی می‌شود در صورت تحقق برنامه‌های افزایش جمعیت، سرانه منابع آب تجدیدپذیر متوسط کشور در سه دهه آینده به کمتر از 1000 متر مکعب در سال خواهد رسید و تنش‌های کم آبی در کشور شدت بیشتری خواهد یافت.

مقدمه

آب مورد نیاز برای مصارف مختلف از دو دسته منابع آب تجدید پذیر و منابع آب تجدیدناپذیر قابل تامین است. منابع آب تجدید پذیر در صورت برداشت، از طریق بارش، مجددا تغذیه می‌شوند. منابع آب تجدید ناپذیر ناظر به ذخایر آبی سطحی و زیرزمینی هستند که مانند ذخایر نفت از دوره‌های تاریخی با قدمت زیاد به جا مانده و در شرایط فعلیِ موقعیت‌ خشکی‌ها و آبهای آزاد و نیز شرایط اقلیمی حاکم بر مناطق مختلف کره زمین، فاقد منبع تغذیه هستند و بنابراین هر برداشتی از این منابع، منجر به کاهش ذخایر موجود آنها خواهد شد. عمده منابع آب تجدید پذیر و ناپذیری که ما مورد استفاده قرار می‌دهیم، از منظر میزان تصفیه مورد نیاز پیش از مصرف، متعارف محسوب می‌شوند بدین معنی سطح معمولی از تصفیه برای تبدیل آن به آب قابل شرب برای انسان یا مصارف مختلف تولیدی کافی است. در برخی مناطق اما به دلیل محدود بودن منابع آب متعارف و تجدید پذیر، مصارف آب از منابع آب نامتعارف و پس از اعمال تصفیه‌های پیشرفته یا فرآیندهای پیچیده فنی تامین می‌شود. آب دریا، فاضلاب‌های خانگی و صنعتی، آبهای برگشتی از اراضی کشاورزی، رطوبت هوا، آب باران و منابع آب ژرف از جمله منابع آب نامتعارف هستند. با توجه به اینکه در سال‌های اخیر با تشدید کم ‌آبی در ایران، الگو گرفتن از سایر کشورهای کم آب خاور میانه برای بهره برداری بیشتر از منابع آب نامتعارف مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گرفته است، در این مقاله به مقایسه وضعیت ایران و سایر کشورهای جهان و بخصوص منطقه خاور میانه و شمال آفریقا از نظر سبد منابع و مصارف آب پرداخته می‌شود.

سهم ایران از منابع آب تجدیدپذیر جهان و منطقه

منابع آب تجدیدپذیر کره زمین 54730  میلیارد متر مکعب است که حجمی است ثابت و نه آبی بدان افزوده می‌شود و نه چیزی از آن کم می‌شود. طبیعتا توزیع بارندگی در کره زمین یکنواخت نیست و منابع آب تجدیدپذیرها در کشورها بسیار مختلف و متفاوت است. سهم ایران از عدد ذکر شده، حدود 110 میلیارد متر مکعب است. بیشترین سهم از آب تجدید پذیر کره زمین متعلق به کشورهای برزیل، روسیه، کانادا، اندونزی، چین، کلمبیا، آمریکا، هند، میانمار و پرو است. البته وسعت کشورها علاوه بر پربارش بودن نیز در این سهم تاثیرگذار است. کشورهای ذکر شده تقریبا 5 / 42 درصد سطح خشکی‌های کره زمین و 49 درصد آب تجدیدپذیر کره زمین را در اختیار دارند. براساس اطلاعات منتشر شده توسط بانک جهانی، ایران از نظرمنابع آب تجدیدپذیر در رتبه 61 از 170 کشور قرار می‌گیرد (شکل 1). این رتبه نشان می‌دهد که ایران از کشورهای بسیار خشک  محسوب نمی‌شود.  همچنین در منطقه خارومیانه، ایران از منظر منابع آب تجدید پذیر، در رتبه دوم پس از پاکستان، قرار می‌گیرد (شکل 2).

شکل (1): موقعیت ایران نسبت به تعدادی از کشورهای جهان از نظر منابع آب تجدیدپذیر (میلیارد متر مکعب در سال)

شکل (2): موقعیت ایران نسبت به کشورهای خاور میانه از نظر منابع آب تجدیدپذیر (میلیارد متر مکعب در سال)

کل آب تجدیدپذیر داخلی برزیل 10 درصد آب تجدیدپذیر جهان است و بعد از آن کشور روسیه به عنوان دومین کشور پرآب محسوب می‌شود. ما متاسفانه در برخی از خشک‌ترین مناطق کشور محصولات کشاورزی تولید می‌کنیم و به روسیه صادر می‌کنیم. این نوع از صادرات در واقع به معنی صادرات آب مجازی (آب مصرف شده برای تولید و فرآوری محصول) از کشور خشکی مانند ایران به دومین کشور پرآب جهان است.

پاکستان و ترکیه بالاترین رتبه را در کشورهای خاور میانه از نظر میزان منابع آب تجدیدپذیر دارند و ایران در رتبه سوم قرار دارد. اما ایران با کشورهایی که منابع آبی تجدیدپذیر بسیار کمی دارند، احاطه شده است. کشورهایی مانند کویت، قطر و امارات متحده عربی منابع آب تجدیدپذیر ناچیزی دارند اما متاسفانه بعضاً ما این کشورها را به عنوان الگو از منظر سبد تامین آب درنظر می‌گیریم درحالی که وضعیت ایران از نظر میزان منابع آب تجدیدپذیر هیچ شباهتی به این کشورها ندارد.

منابع آب تجدیدپذیر داخلی و خارجی

منابع آب تجدید پذیر کشورها به دو بخش داخلی و خارجی قابل تقسیم بندی است. منابع آب تجدید پذیر داخلی در داخل مرزهای کشورها تولید می‌شود در حالی که منابع آب تجدید پذیر خارجی در سایر کشورها تولید شده و سپس از مرزها به داخل کشور وارد می‌شوند. مثلا در مورد ایران، آبی که از افغانستان وارد کشور می‌شود و یا آب‌هایی از شمال غربی ایران از طریق رودخانه ارس وارد می‌شود، بخش‌هایی از منابع آب تجدید پذیر خارجی ایران را تشکیل‌می‌دهند.  

در برخی از کشورها، سهم منابع آب تجدیدپذیر خارجی بالاست. مثلاً نزدیک به 98 درصد آب تجدید پذیر کشور مصر از خارج از مرزهای آن وارد این کشور می‌شود و بنابراین این کشور کاملا متاثر از مدیریت منابع آبی در کشورهای بالادست خود است. به همین دلیل سال‌هاست که بهره برداری از منابع آب رود نیل که عمده منابع آبی تجدید پذیر مصر را تشکیل می‌دهد تحت نظارت نهادهای بین المللی مختلفی قرار داشته و جملگی تلاش کرده و می‌کنند تا تنش آبی بین مصر و کشورهای بالادست آن ایجاد نشود و این منابع آبی سطحی به بهترین شیوه مدیریت شود.

در مورد منابع تجدیدپذیر عراق نیز باید گفت که 62 درصد منابع آب این کشور از خارج از مرزهای آن وارد می‌شود. به عبارت دیگر بیش از نیمی از آب این کشور از خارج تامین می‌شود و به همین دلیل طرح‌های سدسازی در کشور ترکیه تنش‌های آبی در کشور عراق را به شدت افزایش داده است. کشور سودان نیز 89 درصد منابع آبی خود را از خارج از مرزهایش دریافت می‌کند. 57 درصد منابع تجدیدپذیر سوریه خارجی است و سال‌های درازی است که سوریه، لبنان و اسرائیل بر سر منابع آب مشترک دچار تنش‌های سیاسی هستند.

و اما در مورد کشورمان باید گفت که تنها 4/4 درصد از منابع آب تجدیدپذیر ایران خارجی است. خوشبختانه موقعیت جغرافیایی ایران به گونه‌ای است که در خصوص منابع آب تجدیدپذیر، چندان وابسته به آب کشورهای همجوارمان نیستیم. البته در برخی مناطق مانند سیستان، همین سهم کم از منابع آب تجدیدپذیر خارجی نقش بسیار مهمی در تامین نیازهای آب شرب و سایر مصارف آب ایفا می‌کند و در صورت قطع جریان آب ورودی از افغانستان، همانطور که در سال 1402 لمس شد، مشکلات متعددی در استان سیستان و بلوچستان ایجاد می‌شود. شکل (3) سهم منابع آب تجدید پذیر داخلی و خارجی را در تعدادی از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا نشان می‌دهد.

شکل (3): سهم منابع آب تجدید پذیر داخلی و خارجی را در تعدادی از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا

منابع آب زیرزمینی و آبخوان‌های مشترکی بین کشورها نیز وجود دارد. مثلا ایران در مرز شرقی آبخوان‌هایی دارد که خروجی محدودی به کشور افغانستان دارد و یا در مرز غربی کشورمان با عراق آبخوان‌های مشترک داریم. در شمال شرقی کشور نیز آبخوان مشترک بین استان خراسان شمالی با کشور ترکمنستان داریم. این آبخوان‌ها البته، منابع آب زیرزمینی موضعی و محدودی دارند. در برخی از مناطق کره زمین مناطقی از شبه قاره عربستان و شمال آفریقا آبخوان‌های بزرگ و پیچیده‌ای وجود دارد که مشترکاً توسط چندین کشور مورد بهره برداری قرار می‌گیرند. برای بهره برداری از منابع آب مشترک اعم سطحی یا زیرزمینی، وجود معاهدات و کنوانسیون‌های مشترک بین کشورهای ذینفع می‌تواند بهره برداری از این منابع را تسهیل کند هر چند که لزوماً برطرف کننده مناقشات موجود نیست.

برخی از متخصصان و سیاست گذاران معتقدند که در مورد منابع آب زیرزمینی مشترک ما با کشورهای همسایه، نباید محدودیت‌ بهره برداری وجود داشته باشد تا بهره مندی حداکثری در داخل کشور از این منابع ایجاد شود. فعالان محیط زیست و برخی متخصصان حوزه مدیریت منابع آب البته بعضاً با این ایده موافق نیستند چرا که انجام چنین اقداماتی می‌تواند در میان مدت یا درازمدت منجر به ایجاد مناطق خشک و بی‌آب در مجاورت مرزهای کشور شود که تبدیل به کانون ریزگرد شده و به نارضایتی اجتماعی یا مشکلات امنیتی در مناطق مرزی دامن بزند. در مورد بهره برداری از آبهای سطحی خروجی از کشور نیز همین ملاحظات باید مورد توجه قرار گیرد و حق آبه کشورهای پایین دست به نحوی تامین گردد که محیط زیست یا تامین نیازهای آبی مهم دچار اختلال نشود و الا می‌تواند به کاهش کیفیت هوا یا چالش‌های امنیتی با کشورهای همسایه منجر شود.

سرانه منابع آب تجدیدپذیر و تناسب توزیع جمعیت و منابع آب

سرانه منابع آب تجدیدپذیر از تقسیم کل منابع آبی تجدیدپذیر داخلی و خارجی بر جمعیت کشورها محاسبه می‌شود. به عبارتی سهم هر نفر از جمعیت کشورها از منابع آب تجدیدپذیر محاسبه شده و مبنای ارزیابی شرایط تنش یا فراوانی آبی قرار می‌گیرد. سرانه منابع آب تجدیدپذیر ایران در حال حاضر حدود 1300 مترمکعب در سال است.

البته باید در نظر داشته باشیم که محاسبات جمعیتی، سرانه منابع آبی را به شدت تغییر می‌دهد. براساس اطلاعات منتشر شده توسط سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد، رتبه سرانه منابع آب تجدیدپذیر ایران از 266 کشور جهان، 156 است. این رتبه نشان می‌دهد که با احتساب جمعیت ما از شرایط خوبی در منابع آب تجدیدپذیر برخوردار نیستیم اما از عمده‌ کشورهای خاورمیانه در شرایط بهتری قرار داریم. سرانه آبی کشورهای عربستان، قطر، امارات، کویت و قطر بسیار اندک است و وضعیت ایران از این کشورها بسیار بهتر است.

خانم، Malin Falkenmark هیدرولوژیست سوئدی، براساس تحقیقی در خصوص وضعیت تنش‌های آبی کشورهای مختلف، شاخصی را براساس سرانه منابع آب تجدیدپذیر تعریف کرده است. براساس این شاخص، کشورهایی که سرانه منابع آب تجدیدپذیر آن‌ها بالای 1700 مترمکعب است از وضعیت مناسبی از فراوانی آب برخوردارند. کشورهایی که سرانه منابع آب تجدید پذیر آن‌ها بین 1000 و 1700 مترمکعب در سال است، تنش‌های آبی را مکرراً تجربه می‌کنند. کشورهایی که سرانه منابع آب تجدید پذیر آن‌ها بین 1000 و 500 مترمکعب در سال است، دچار کم‌آبی مزمن هستند و کشورهایی که سرانه‌ منابع آب تجدیدپذیر آنها کمتر از 500 متر مکعب در سال است در شرایط کم‌آبی مطلق قرار دارند. بهداشت مردم و فعالیت‌های اقتصادی در کشورهای دسته آخر دچار بحران‌های جدی از منظر کم‌آبی می‌شود.

سرانه منابع آب تجدیدپذیر کشور ما ایران در حال حاضر حدود 1300 مترمکعب در سال است و همانطور که در سال‌های گذشته مشاهده شده، تنش‌های ناشی از کم‌آبی مکرراً در کشور بروز کرده است. سرانه منابع آب تجدیدپذیر متناسب با تغییرات اقلیمی و جمعیتی تغییر می‌کند. پیش بینی می‌شود در صورت تحقق برنامه‌های افزایش جمعیت، سرانه منابع آب تجدیدپذیر متوسط کشور در سه دهه آینده به کمتر از 1000 متر مکعب در سال خواهد رسید و تنش‌های کم آبی در کشور شدت بیشتری خواهد یافت.

نکته‌ دیگر توزیع غیریکنواخت منابع آب و جمعیت در کشور است. کشور ما به 6 حوضه آبریز اصلی تقسیم شده است. حوضه آبریز فلات مرکزی و نوار شرقی کشور که بیش از نیمی از مساحت ایران را تشکیل می‌دهد 25 درصد منابع آب تجدیدپذیر را در اختیار دارد و 50 درصد جمعیت کشور در این حوضه مستقر شده است. در حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان که نزدیک نیمی از منابع آب تجدیدپذیر ایران را تولید می‌کند تنها 25 درصد جمعیت مستقر شده است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که توزیع جمعیت تناسبی با توزیع منابع آب ندارد.

شکل (4): حوضه‌های آبریز شش‌گانه ایران

در حال حاضر سرانه منابع آب تجدیدپذیر حوضه آبریز فلات مرکزی حدود 600 متر مکعب در سال است.  در صورتی که توسعه جمعیتی در فلات مرکزی ایران ادامه پیدا کند و  سرانه منابع آب تجدید پذیر به 500 متر مکعب در سال برسد کم آبی مطلق بر نیمی از مساحت ایران سایه خواهد افکند.

شکل (5) توزیع ناهمگون جمعیت و منابع آب در استان‌های مختلف کشور را نشان می‌دهد. سرانه منابع آب تجدیدپذیر در استان‌های تهران، یزد، البرز، قم و گلستان در بدترین وضعیت قرار دارد که متاسفانه اکثرا مهاجرپذیر نیز هستند درحالی که در واقع این استان‌ها با توجه به سطح تنش آبی باید مهاجرفرست باشند. استان‌های چهارمحال و بختیاری، لرستان و کردستان سرانه منابع آب تجدیدپذیر بهتری دارند اما جمعیت کمتری در این مناطق مستقرند و مهاجر فرست نیز هستند.

شکل (5): سرانه منابع آب تجدید پذیر استان‌های کشور (خط مشکی: سرانه 500 مترمکعب در سال و خط نارنجی: سرانه 1000 مترمکعب در سال)

ارزیابی وضعیت منابع آب زیرزمینی در ایران و منطقه

آب‌های زیرزمینی منبع مهم آبی در کشورهای خشک به حساب می‌آیند و تقریبا یک سوم کل برداشت آب شیرین جهان را به خود اختصاص می‌دهند. به طور متوسط در جهان 36 درصد آب شرب، از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود و در ایران 62 درصد آب شرب از منابع زیرزمینی تامین می‌شود. به عبارتی ما دو برابر متوسط جهانی به آب‌های زیرزمینی برای استفاده شرب وابسته هستیم. استفاده از آب زیرزمینی برای مصارف کشاورزی در جهان، به طور میانگین 42 درصد است و این رقم در ایران 48 درصد است یعنی تقریبا میزان مصرف آب زیرزمینی در ایران برای کشاورزی با متوسط جهانی متناسب است. متوسط جهانی استفاده از آب زیرزمینی در بخش صنعت 27 درصد است اما در ایران این عدد 49 درصد است که نشان از وابستگی قابل توجه بخش صنعت ایران به آب زیرزمینی است.

در کشورهای منطقه خاور میانه، برداشت منابع آب زیرزمینی پاکستان 109 درصد منابع آب تجدیدپذیر زیرزمینی آن است. این بدان معنی است که این کشور 9 درصد بیش از توان تجدیدپذیری منابع آب زیرزمینی از آن بهره برداری می‌کند. این کشور بالاترین شتاب مصرف این نوع آب را در منطقه خاورمیانه به خود اختصاص داده است.

کشور عربستان 954 درصد یعنی 9.5 برابر توان تجدیدپذیری منابع آب زیرزمینی بر این منابع بارگذاری کرده است.  این کشور از آب‌های فسیلی و تجدیدناپذیر زیرزمینی که هزاران سال عمر دارند و از عصر یخبندان در این سرزمین ذخیره شده، استفاده می‌کند. این منابع تجدیدناپذیر هستند و در صورت برداشت، جایگزین نمی‌شوند.

در ایران نیز بحث بهره برداری از منابع آب فسیلی یا ژرف چند سالی است که مطرح است و دولت و بخش خصوصی در تلاش هستند که با حفر چاه‌هایی با عمق بیش از 2000 متر، به منابع آب زیرزمینی عمیق دست یابند. حجم کل منابع آب زیرزمینی تجدیدناپذیر ایران 500 میلیارد مترمکعب برآورد شده است که در مقایسه با 110 میلیارد متر مکعب منابع آب تجدیدپذیر ایران، عدد چندان بزرگی نیست. در برخی از مناطق خاور میانه آبخوان‌های فسیلی بسیار بزرگی قرار گرفته است. به طور مثال، حجم آبخوانی که کشور لیبی از منابع آب تجدیدناپذیر آن بهره برداری می‌کند، 150 هزار میلیارد مترمکعب برآورد شده است که البته مشترک با تعدادی از کشورهای همسایه لیبی است و مشترکا از آن بهره برداری می‌کنند.

کشور عربستان تقریبا 500 میلیارد مترمکعب آب فسیلی و یا تجدیدناپذیر دارد و سالانه 21 میلیارد مترمکعب از این نوع آب برداشت می‌کند. با توجه به حجم برداشت آب از این منبع در سال‌های اخیر، پیش بینی شده تا حدود 50 سال دیگر این منبع به طور کامل تخلیه شود. عربستان در حال حاضر 85 درصد آب تجدیدناپذیر زیرزمینی را برای کشاورزی استفاده می‌کند. کشور مصر به دلیل هزینه‌های گزاف حفر چاه‌های عمیق ترجیح داده از این منابع استفاده نکند و عمدتا از آب‌های سطحی استفاده می‌کند.

جمع بندی

کشور ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای خاور میانه دارای منابع آب تجدیدپذیر قابل توجهی است و در صورت توزیع مناسب جمعیت و مدیریت مصرف آب در حد منابع آب تجدیدپذیر می‌تواند، تنش‌های آبی را کنترل کند. بسیاری از کشورهای خشک خاورمیانه، الگوی ناپایداری را برای بهره برداری از منابع آب خود دنبال می‌کنند و دیر یا زود مجبور به تغییر قابل توجه در نحوه بهره برداری از منابع آب هستند. سبد تامین آب این کشورها با ایران تفاوت‌های بنیادی دارد و غفلت از این تفاوت‌ها می‌تواند تبعات زیان باری برای کشور داشته باشد. انتقال جمعیت به بیرون از فلات مرکزی ایران و مدیریت مصرف آب در قالب برنامه‌های سازگاری با کم‌آبی می‌تواند نقطه شروع مناسبی برای کاهش تنش‌های آبی در کشور و ارتقای سطح پایداری منابع آب کشور باشد.