شاید در نگاه اول بسیار دور از ذهن به‌نظر برسد که سالانه بیش از ۱۶۰میلیارد مترمکعب گاز در مشعل‌‌‌‌‌‌های متعلق به چاه‌‌‌‌‌‌های نفت در سراسر جهان، سوزانده و به آلودگی محیطزیست دامن می‌زند. این حجم از گاز با بالغ بر ۳۰درصد از مصرف گاز کل قاره اروپا در طول یک سال برابری می‌کند. با استناد به آمار رسمی، ایران تا سال۲۰۱۸ سومین کشور بعد از روسیه و عراق در فهرست مشعل‌‌‌‌‌‌سوزی دنیا بوده، با این حال اعلام‌شده میزان گاز مشعل در کشورمان از ۱۷میلیارد مترمکعب در سال۲۰۱۸ به ۷۸/ ۱۳میلیارد مترمکعب در سال۲۰۱۹ رسیده است، به‌عبارتی بهتر، روزانه حدود ۳۸میلیون مترمکعب گاز در کشور سوزانده می‌‌‌‌‌‌شده‌است.
وزارت نفت در دو سال‌گذشته، معادل ۲۸قرارداد را با ارزش اسمی بیش از یک‌میلیارد دلار در زمینه جمع‌‌‌‌‌‌آوری گازهای مشعل، نهایی کرده‌است. به نوشته «شانا»، برای تحقق هدف یادشده وزیر نفت از آمادگی وزارت نفت برای واگذاری توسعه میدان‌‌‌‌‌‌های نفت و گاز کشور به‌‌‌‌‌‌صورت صفر تا صد به پتروشیمی‌ها سخن به‌میان آورده و معتقد است این معامله وزارت نفت و پتروشیمی، معامله‌‌‌‌‌‌ای برد - برد برای طرفین خواهد بود؛ زیرا پتروشیمی‌ها می‌توانند با توسعه میدان‌‌‌‌‌‌های نفتی در کمتر از سه سال‌حداقل تا ۳۰ سال تامین خوراک گاز و خوراک مایع واحدهای خود را تضمین کنند. به‌نظر می‌رسد استفاده از توان مالی پردرآمدترین صنعت کشور یعنی پتروشیمی بتواند در بلندمدت راهکاری مناسب برای تامین مالی پروژه‌های صنعت نفت بدون نیاز به نتیجه مذاکرات هسته‌‌‌‌‌‌ای از سوی دولت باشد. هماکنون بیش از ۸۰درصد گازهای همراه جنوب کشور جمع‌‌‌‌‌‌آوری شده‌است و دولت سیزدهم تلاش می‌کند با جمع‌‌‌‌‌‌آوری گازهای مشعل باقی‌مانده افزون بر صرفه اقتصادی، تعهدهای بین‌المللی محیط‌زیستی را مدنظر داشته‌باشد.
نقش موثر بانک‌ها در پروژه‌های نفت و گاز
هدایت منابع بانک‌ها به سمت صنعت پیشران اقتصاد کشور بی‌‌‌‌‌‌شک به سامان‌‌‌‌‌‌دهی و نقش‌آفرینی مثبت بانک‌ها در نظام اقتصادی و منحرف‌نشدن آنها از منطق بانکی منجر می‌شود. بر اساس این گزارش، چندی پیش نیز وزارت نفت از ایجاد کنسرسیومی متشکل از بانک‌های داخلی برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت خبر داد. این کنسرسیوم بانکی قرار است در نخستین گام ۴میلیارد دلار در این صنعت سرمایه‌گذاری کند و این رقم در مراحل بعدی با اضافه‌شدن بانک‌ها و افزایش سهم بانک‌های فعال در کنسرسیوم، بیشتر شود که این اتفاقی خوب برای صنعت نفت، نظام بانکی و به‌‌‌‌‌‌طور کل اقتصاد ملی به‌‌‌‌‌‌شمار می‌آید.
موضوع همکاری و هم‌‌‌‌‌‌افزایی نظام بانکی با صنعت نفت، دهه‌های متمادی است که مورد غفلت واقع شده و این مساله خود از عوامل رشد کند اقتصاد کشور به‌‌‌‌‌‌شمار می‌آید. ایجاد و تقویت سازوکارهای حضور نظام بانکی در صنعت نفت، افزون بر پر‌کردن خلأ کمبود منابع مالی برای اجرای طرح‌های توسعه‌‌‌‌‌‌ای، سبب کارآمدی و سودآوری پایدار و اقتصادی نظام بانکی کشور می‌شود. نظام بانکی که در این سال‌ها به‌‌‌‌‌‌شدت به‌‌‌‌‌‌دلیل نقش‌آفرینی و جایگاه آن در اقتصاد و گرایش بانک‌ها به حضور در بازار دلالی، واسطه‌‌‌‌‌‌گری و سوداگری از جمله بازار مسکن، خودرو و ارز مورد انتقاد است. سال‌هاست صنعت نفت زیر سایه تحریم‌های ظالمانه و یک‌‌‌‌‌‌جانبه غربی‌‌‌‌‌‌ها نتوانسته از سرمایه‌گذاری مستقیم بانک‌ها و شرکت‌های خارجی در بخش‌های بالادست و پایین‌‌‌‌‌‌دست به‌‌‌‌‌‌طور جدی بهره ببرد، اما اکنون با تغییر رویکرد دولت، وزارت نفت و مدیران صنعت برای کمک به گردش چرخ توسعه صنعت نفت به تلاش‌ها برای پیشبرد اهداف توسعه‌‌‌‌‌‌ای با تکیه بر سرمایه و منابع شرکت‌ها و بانک‌های ایرانی ادامه می‌دهند.
نقش پتروشیمی‌ها درخصوص گازهای مشعل
سال‌هاست جمع‌‌‌‌‌‌آوری گازهای همراه نفت و مشعل، از پروژه‌های مهم صنعت نفت کشور بوده‌است. پیش از انقلاب به سبب به بهره‌‌‌‌‌‌برداری نرسیدن میدان‌‌‌‌‌‌های مستقل گازی، بخش اندکی از گازهای همراه پس از جمع‌‌‌‌‌‌آوری و فرآورش به خط لوله یکم سراسری به‌منظور گازرسانی شهری و نیروگاهی تزریق و بخش عمده‌ای از آن نیز به اتحاد جماهیر شوروی سابق صادر می‌شد. وزارت نفت به استفاده هرچه بیشتر از روش‌هایی نو همچون بهره‌‌‌‌‌‌مندی از توان هلدینگ‌های صنعتی برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های بالادستی همچون جمع‌‌‌‌‌‌آوری و فرآورش گازهای همراه نفت با هدف جلوگیری از خام‌‌‌‌‌‌سوزی تاکید دارد. راهبردی که به‌‌‌‌‌‌دلیل پایداری در تامین خوراک، استقبال پتروشیمی‌ها را به‌همراه داشته‌است، به‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌ای که چندی پیش قرارداد ۵۰۰میلیون دلاری جمع‌‌‌‌‌‌آوری گازهای شرق کارون و قرارداد جمع‌‌‌‌‌‌آوری گازهای مشعل غرب کارون نیز با شرکت هلدینگ خلیج‌فارس امضا شد تا شاهد خاموشی تعدادی از مشعل‌‌‌‌‌‌ها در گستره چهار استان کشور در آینده نزدیک باشیم.
لزوم توجه به خاموش‌کردن این مشعل‌‌‌‌‌‌ها، هم از بُعد اقتصادی و هم از منظر عمل به تکالیف جهانی نباید فراموش شود. همسو با این نگاه، شرکت‌های پتروشیمی ایران با هدف تامین پایدار خوراک سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و با حجم بالا را درپیش گرفته‌‌‌‌‌‌اند که می‌توان نمونه موفق آن را بهره‌‌‌‌‌‌برداری از پالایشگاه گاز بیدبلند خلیج‌فارس در سال۱۳۹۹ دانست. در همین راستا، صنعت نفت ایران بر مبنای اسناد جهانی متعهد شده‌است تا سال۲۰۳۰ میلادی انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌‌‌ای خود را به‌‌‌‌‌‌صورت غیرمشروط ۴درصد و به‌‌‌‌‌‌صورت مشروط ۸درصد کاهش دهد. وزارت نفت اکنون برای جلوگیری از آلودگی‌‌‌‌‌‌های محیطزیست و عمل به تعهدهای خود به فکر برداشتن گام‌های جدی در عرصه جمع‌‌‌‌‌‌آوری گازهای همراه افتاده است.
اقدامات عملی، از گذشته تاکنون
در طول سال‌های گذشته، گام‌هایی برای تعیین‌تکلیف این مساله برداشته شد که از آن جمله می‌توان به اجرای هم‌‌‌‌‌‌زمان ۹ طرح ان‌‌‌‌‌‌جی‌‌‌‌‌‌ال در مجموع با ظرفیت جمع‌‌‌‌‌‌آوری روزانه ۱/ ۵میلیارد فوت‌‌‌‌‌‌مکعب گازهای همراه مشعل شامل طرح‌های پالایشگاه گاز بیدبلند خلیج‌فارس (چهار طرح ان‌‌‌‌‌‌جی‌‌‌‌‌‌ال)، پالایشگاه گاز یادآوران خلیج‌فارس (ان‌‌‌‌‌‌جی‌‌‌‌‌‌ال ۳۲۰۰)، پالایشگاه گاز هنگام (مشعل گازی جزیره قشم)، و ان‌‌‌‌‌‌جی‌‌‌‌‌‌ال ۳۲۰۰ میدان مارون و ان‌‌‌‌‌‌جی‌‌‌‌‌‌ال جزیره خارک اشاره کرد.
بر اساس آمار ارائه‌‌‌‌‌‌شده از سوی واحد برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران در سال۱۳۹۵ مقدار بالقوه گازهای همراه برای جمع‌‌‌‌‌‌آوری در شرکت‌های عملیاتی نفت روزانه نزدیک به ۴۳میلیون مترمکعب (بیش از ۱۱۰میلیون بشکه معادل نفت‌خام در سال) بوده‌است. جمع‌‌‌‌‌‌آوری و تبدیل گاز همراه نفت می‌تواند هم از نظر اقتصادی و هم از نظر زیست‌محیطی فواید فراوانی داشته‌باشد که در این زمینه شرکت ملی نفت ایران برای جلوگیری از سوزاندن گازهای همراه نفت و آلودگی محیطزیست، تامین کمبود خوراک کارخانه‌‌‌‌‌‌های پتروشیمی، تولید عمده گاز سبک برای مصارف صنعتی و خانگی و سرانجام استفاده بهینه از این گازها، طرح جمع‌‌‌‌‌‌آوری گازهای همراه نفت لایه بنگستان (آماک) مخازن نفت اهواز، آبتیمور، منصوری، کوپال و مارون را در اولویت طرح‌های خود قرار داد که متاسفانه به دلایل مختلف از جمله بروز مشکلات ارزی، به تعویق افتاد.
پیش از اجرایی‌شدن طرح آماک، روزانه ۲۴۱میلیون فوت‌‌‌‌‌‌مکعب در مشعل‌‌‌‌‌‌های واحدهای بهره‌‌‌‌‌‌برداری می‌‌‌‌‌‌سوخت و سبب انتشار روزانه حدود ۹هزار‌تن مواد آلاینده در محیطزیست می‌شد. با تکمیل مرحله نخست طرح آماک، گام اقتصادی طرح شامل ۱۷ ایستگاه فشارافزایی و نم‌‌‌‌‌‌زدایی گاز ترش، یک پالایشگاه شیرین‌‌‌‌‌‌سازی گاز و میعانات گاز ترش، احداث ۲۸۰ کیلومتر خطوط لوله جریانی، احداث ۹۵ کیلومتر خطوط انتقال نیرو و توسعه چند پست برق محقق شد. مرحله دوم طرح آماک یا گام محیط‌زیستی طرح، شامل ۹۶کیلومتر خط لوله ۱۲اینچ انتقال گاز اسیدی و ایستگاه تقویت فشار و نم‌‌‌‌‌‌زدایی گاز اسیدی و سامانه‌‌‌‌‌‌های فرآیندی و ایمنی جانبی است. در مرحله دوم این طرح از سوختن روزانه حدود ۱۴میلیون فوت‌‌‌‌‌‌مکعب گاز اسیدی در مشعل موقت پالایشگاه، جلوگیری و گاز اسیدی استحصالی از فاز۲ (به میزان حداکثر ۱۸میلیون فوت‌‌‌‌‌‌مکعب در روز) به‌‌‌‌‌‌طور مستقیم به پتروشیمی رازی ارسال می‌شود.
با اجرای طرح آماک، هماکنون حدود ۸۶درصد گازهای همراه نفت در مناطق نفت‌خیز جنوب جمع‌‌‌‌‌‌آوری می‌شود که به مصرف داخلی یا تزریق در مخازن نفتی برای صیانت از توان تولید، اختصاص مییابد. برای بقیه گازهای همراه نفت این شرکت نیز طرح‌هایی با مشارکت شرکت‌های پتروشیمی در حال اجراست تا ضمن تامین خوراک این شرکت‌ها، از سوزاندن گازهای همراه در مشعل‌‌‌‌‌‌ها جلوگیری شود. هماکنون پروژه‌های متعددی در مدیریت برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران برای جلوگیری از سوزاندن گاز در مشعل تعریف شده‌است، به‌‌‌‌‌‌نحوی که بعضی از آنها بهره‌‌‌‌‌‌برداری شده‌اند و برخی نیز در مرحله اجرا هستند.
مجوز امضای قرارداد و تامین مالی اجرای پروژه کاهش ۲۰درصدی مشعل‌‌‌‌‌‌سوزی پالایشگاه‌های یک تا ۱۰ پارس‌جنوبی به‌تازگی و با هدف توقف سوختن سالانه ۳/ ۲میلیارد مترمکعب گاز صادر شده‌است، تا اجرای یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های زیست‌محیطی صنعت نفت کلید بخورد. طرح جامع توسعه‌پایدار موظف به سامان‌‌‌‌‌‌دهی و مدیریت یکپارچه همه پالایشگاه‌ها و تاسیسات پارس‌جنوبی و اجرای طرح مهار و پالایش همه آلاینده‌‌‌‌‌‌های این منطقه اعم از نفت، گاز و پتروشیمی است.
با عنایت به ارزش اقتصادی درخور گازهای مشعل و منافع مستقیم و غیرمستقیمی که از جمع‌‌‌‌‌‌آوری آنها حاصل می‌شود، کشورهای مختلف جهان در این حوزه سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای انجام داده و توانسته‌‌‌‌‌‌اند تا حدود زیادی از حجم گازهای مشعل خود بکاهند. کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نظیر امارات، کویت و عربستان‌سعودی نیز به‌‌‌‌‌‌واسطه سرمایه‌گذاری‌های مفصل در این حوزه، موفق شده‌اند‌درصد قابل‌توجهی از سکوهای مشعل خود را در میدان‌‌‌‌‌‌های نفتی خاموش نگاه دارند.
مزایای اقتصادی مهار گازهای مشعل
با توجه به اینکه جمع‌‌‌‌‌‌آوری گازهای مشعل علاوه‌بر منافع مستقیم اقتصادی، دارای منافع غیرمستقیم زیادی همچون کاهش آلودگی‌‌‌‌‌‌های محیط‌زیستی است و در برنامه ششم توسعه نیز تاکید ویژه‌ای به جمع‌‌‌‌‌‌آوری این گازها شده، وزارت نفت باید با جدیت و سرعت بیشتری در این مسیر گام‌های عملی بر‌‌‌‌‌‌دارد.
لذا به منظور موفقیت بیش از پیش این طرح‌ها، لازم است مخاطرات سرمایه‌گذاری در این زمینه کاهش یافته و قیمت‌گذاری محصولاتی که قرار است از گازهای مشعل مهار‌‌‌‌‌‌شده، تولید شود به‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌ای باشد که سرمایه‌گذار را برای ورود به این حوزه ترغیب کند. برنامه‌‌‌‌‌‌های شرکت ملی گاز ایران در این زمینه در سه بخش تقسیم‌بندی می‌شوند که عبارتند از: کاهش مشعل‌‌‌‌‌‌سوزی، کاهش انتشار اکسیدهای گوگرد و تصفیه تکمیلی پساب‌‌‌‌‌‌ها. موضوعی که با ابلاغ مصوبه هیات‌وزیران در سال۱۳۹۸ قوت گرفت و هماکنون پروژه‌های اجرایی آن احصاشده و مراحل مختلف طراحی و اجرا را طی می‌کند. این مصوبه طیف متنوعی از اقدام‌های مرتبط با کاهش آلودگی، پایش و کنترل وضع محیطزیست منطقه را دربر می‌گیرد و بر این اساس تکالیف پرشماری هم برای شرکت‌های ملی نفت، گاز، پتروشیمی و سازمان منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس درنظر گرفته شده‌است.
تکالیف مرتبط با شرکت ملی گاز ایران به‌‌‌‌‌‌طور عمده بر کاهش مشعل‌‌‌‌‌‌سوزی و کاهش انتشار اکسیدهای گوگرد متمرکز است که طبق مصوبه یادشده در مجموع قرار است دی‌‌‌‌‌‌اکسید‌گوگرد منتشره از پالایشگاه‌ها، ۴۸۸هزار و ۵۰۰تن در سال‌در مجموع ۱۲ پالایشگاه پارس‌جنوبی کاهش یابد که این مهم از طریق رفع مشکلات عملیاتی، بهینه‌سازی فرآیند و نصب سیستم‌‌‌‌‌‌های تکمیلی در واحدهای عملیاتی پالایشگاه و به‌ویژه واحد گوگردسازی آن به‌‌‌‌‌‌دست خواهد آمد. با انجام این کار مقدار مشعل‌‌‌‌‌‌سوزی گازهای اسیدی نیز کاهش مییابد که ضمن افزایش محصول گوگرد، بهبود قابل‌توجهی در کیفیت هوای منطقه حاصل خواهد شد. همچنین مشعل‌‌‌‌‌‌سوزی پالایشگاه‌های دوازده‌‌‌‌‌‌گانه پارس‌جنوبی تا ۲هزار و ۳۴۴میلیون مترمکعب در سال‌کاهش مییابد که افزون بر بهبود قابل‌‌‌‌‌‌توجه کیفیت هوای منطقه، سبب جلوگیری از انتشار گاز شده و از هدرروی منابع ارزشمند هیدروکربوری جلوگیری می‌شود.
از سویی به‌منظور تحقق اهداف موردانتظار، پروژه‌های متعددی درباره کاهش مشعل‌‌‌‌‌‌سوزی و انتشار اکسیدهای گوگرد در پالایشگاه‌ها احصاشده که در حال اجراست و برخی از آنها نیز پایان یافته‌است که در نتیجه انجام این اقدام‌ها، مقدار مشعل‌‌‌‌‌‌سوزی پالایشگاه‌های پارس‌جنوبی تا ۴۹۸میلیون مترمکعب (حدود ۶/ ۱۷درصد) کاهش‌یافته و از انتشار ۲۷.۷۷۵تن ترکیبات گوگردی در پالایشگاه‌های سایت ۲ پارس‌جنوبی هم جلوگیری شده که معادل کاهش حدود ۲۴درصدی این پالایشگاه‌هاست.
مقدار مشعل‌‌‌‌‌‌سوزی پالایشگاه‌های اول تا هشتم پارس‌جنوبی در سال۱۳۹۷ حدود ۱۳۷۳میلیون مترمکعب بود که بر اساس مصوبه یادشده باید تا پایان سال۱۴۰۵ مقدار ۷۳۹میلیون مترمکعب آن استحصال شود و به ۶۳۴میلیون مترمکعب تقلیل یابد. بر اساس مطالعات و برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی‌‌‌‌‌‌های انجام‌شده همسو با کاهش گازسوزی در مشعل، درنظر است این مقدار در پالایشگاه‌های یکم تا هشتم تا پایان سال۱۴۰۵ به حدود ۳۰۷میلیون مترمکعب در سال‌برسد که این مقدار کاهش، بالاتر از اهداف موردانتظار مصوبه است.