تعامل با شرکت‌های فعال در زمینه سوخت‌های فسیلی بهتر است یا چشم‌‌‌‌‌پوشی از آنها؟ به‌نظر می‌رسد بانک‌ها با سرمایه‌گذاری خود در حوزه سوخت‌های فسیلی، به گزینه تعامل رای داده‌اند، زیرا کماکان شاهد آن هستیم که جریان منابع مالی به سمت شرکت‌های مرتبط با سوخت‌های فسیلی که درحال‌توسعه نیز هستند، ادامه دارد. آیا در شرایط موجود، گذار عادلانه، منظم و مسوولانه به انتشار خالص صفر کربن تا سال۲۰۵۰ را می‌توان متصور شد؟تقریبا هشت سال‌از توافق تاریخی پاریس در سال۲۰۱۵ می‌گذرد، یک معاهده بین‌المللی الزام‌‌‌‌‌آور در مورد تغییرات آب‌و‌هوایی که توسط ۱۹۶ عضو امضا شد. بر اساس این توافق مقرر شد تلاش همگانی معطوف به محدود‌کردن گرمایش جهانی به ۱.۵درجه سانتیگراد بالاتر از سطح قبل از صنعتی‌شدن، باشد.
آژانس انرژی و کربن‌صفر
با توجه به اینکه سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ، نفت و گاز بیشترین سهم را در تغییرات اقلیمی جهانی دارند، موضع آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در مورد آنچه که باید برای محدودسازی سرمایه‌گذاری در حوزه سوخت‌های فسیلی اتفاق بیفتد، برای رسیدن به صفر خالص کربن کاملا صریح و آشکار بود، «از امروز هیچ سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تامین سوخت فسیلی جدید و هیچ تصمیم سرمایه‌گذاری برای احداث نیروگاه‌های جدید زغال‌سنگ بدون راهبرد کاهش کربن را شاهد نخواهیم بود.» اما به‌نظر نمی‌رسد شرکت‌های سوخت فسیلی اهمیت این هشدار را دریافت کرده باشند. در گزارش نفت ۲۰۲۳ آژانس بین‌المللی انرژی آمده است: سرمایه‌گذاری‌های بالادستی جهانی در زمینه اکتشاف، استخراج و تولید نفت و گاز در مسیر رسیدن به بالاترین سطح خود از سال۲۰۱۵ قرار دارند و با رشد ۱۱درصدی نسبت به سال‌قبل، به ۵۲۸میلیارد دلار در سال۲۰۲۳ رسیده‌‌‌‌‌اند.
در صورت تداوم این روند، این سطح از سرمایه‌گذاری برای پاسخگویی به تقاضای پیش‌بینی‌شده تا سال۲۰۲۸کافی خواهد بود. با این همه، میزان فعلی انتشار کربن از مقداری که در دنیایی که در مسیر دستیابی به خالص کربن‌صفر قرار دارد، بالاتر است. جین مارتین، رئیس برنامه بانکی در یک موسسه خیریه بریتانیایی که سرمایه‌گذاری مسوولانه را ترویج می‌کند، باور دارد بانک‌ها گام‌هایی برای انتقال به صفر خالص کربن برداشته‌‌‌‌‌اند، اما هنوز کیلومترها از جایی‌که باید باشند فاصله دارند. آنچه که ما در اینجا واقعا به آن توجه داریم این است که آیا به منابع جدید سوخت فسیلی نیاز داریم یا خیر. مطالعات در این زمینه نشان می‌دهد که سرفصلی در بودجه‌انتشار کربن برای سرمایه‌گذاری جدید در حوزه نفت و گاز و زیرساخت‌های مرتبط با آنها وجود ندارد.
عملکرد منفی بانک‌ها در حوزه انرژی
با این همه، طبق گزارش بانک‌مرکزی اروپا، ۶۰بانک مختلف تنها در سال۲۰۲۲، ۱۵۰میلیارد دلار را به ۱۰۰ شرکت برتر درحال‌توسعه سوخت‌های فسیلی، از جمله تی‌‌‌‌‌سی‌‌‌‌‌انرژی، توتال انرژیز و کنکوفیلیپس، اختصاص داده‌اند. در این گزارش آمده است که تامین مالی سوخت‌های فسیلی تنها به تعداد انگشت‌‌‌‌‌شماری از شرکت‌ها محدود شده‌است.این گزارش، جی‌‌‌‌‌پی‌‌‌‌‌مورگان‌‌‌‌‌چیس را بدترین بانک در این زمینه از زمان انعقاد توافق پاریس می‌‌‌‌‌نامد. این بانک در حوزه سوخت‌های فسیلی از سال۲۰۱۶ در مجموع ۴۳۴میلیارد دلار و در سال۲۰۲۲، ۳۹میلیارد دلار تامین مالی انجام داده‌است. گفتنی است بانک سلطنتی کانادا (RBC) نیز در سال۲۰۲۲ در صدر این جدول قرارگرفت و ۴۰.۶میلیارد دلار را به سوخت‌های فسیلی اختصاص داد؛حدود ۰.۵درصد افزایش نسبت به آمار سال۲۰۲۱.به همان اندازه که تقاضا برای سوخت‌های فسیلی رشد داشته‌است، تامین مالی پروژه‌های مرتبط نیز افزایش یافته‌است.
در همین ارتباط، گزارشی مشترک تحت‌عنوان «بانکداری در بحبوحه بحران زیست‌محیطی ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی» منتشرشده توسط ریکلیم‌‌‌‌‌فایننس و بنک‌‌‌‌‌ترک، تامین مالی سوخت‌های فسیلی توسط ۶۰ بانک بزرگ جهان را بررسی کرده که در نتیجه مشخص شد تنها ۴۹بانک به هدف انتشار خالص صفر کربن متعهد شده‌اند. در گزارش یادشده آمده است که تامین مالی سوخت‌های فسیلی در عرض هفت سال پس از امضای توافق‌نامه پاریس، به ۵.۵تریلیون دلار رسیده است که تنها در سال۲۰۲۲ ارزش آن ۶۶۹میلیارد دلار تخمین‌زده می‌شود.آر‌‌‌‌‌بی‌‌‌‌‌سی کپیتال‌مارکتز کانادا می‌گوید: «نمی‌توان ادعا کرد جهان در مسیر کاهش ۱.۵درجه‌‌‌‌‌ای سانتیگراد دمای هوا قرار دارد. همه ما برای سامان‌‌‌‌‌دهی به اوضاع اسف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بار آب‌و‌هوایی فعلی، نیاز به احساس مسوولیت بیشتری داریم.»اگرچه ممکن است همه ادعا کنند که تا سال۲۰۵۰ در جهت دستیابی به صفر خالص کربن حرکت می‌کنند، گاهی اوقات مسائل سیاسی و عواملی از این دست، می‌توانند مانع این پیشرفت شوند.
زمانی‌که آژانس بین‌المللی انرژی، منشور راهبردی خود در این زمینه را منتشر کرد، هرگز پیش‌بینی نمی‌کرد که یک جنگ در اوکراین رخ دهد یا اینکه دولت‌ها تا چه اندازه منافع ملی و امنیت انرژی خود را مقدم بر اهداف عمومی آب‌و‌هوایی قرار دهند. تهاجم روسیه به اوکراین، کشورهای عضو اتحادیه اروپا را وادار کرد تا زیرساخت‌های گاز طبیعی مایع (LNG) خود را توسعه دهند.این امر به‌رغم آن صورت‌گرفت که گروه‌های فعال زیست‌محیطی در مورد اینکه اتکای فزاینده اروپا به گاز طبیعی مایع می‌تواند به‌معنای «سیطره طولانی‌‌‌‌‌مدت سوخت‌های فسیلی» باشد، بارها هشدار صادر کرده‌بودند.
رهایی از وابستگی صرف به نفت
در شرایطی که سوخت‌های فسیلی با اقتصاد کشورها درهم تنیده است و بانک‌ها موتور گرداننده چرخ اقتصاد به‌شمار می‌آیند، مسیر رسیدن به صفر خالص کربن چگونه هموار می‌شود؟ ممکن است دستور کار آژانس بین‌المللی انرژی، عدم‌تولید نفت و گاز جدید باشد که البته خود در کوتاه‌‌‌‌‌مدت، مشکل‌‌‌‌‌آفرین خواهد بود، چراکه حداقل در کوتاه‌‌‌‌‌مدت، دگردیسی به انرژی‌های تجدید‌‌‌‌‌پذیر و بهره‌‌‌‌‌برداری از وسایل کاملا الکتریکی، به این سادگی‌‌‌‌‌ها نخواهد بود.واقعیت این است که نمی‌توانیم اتکای مطلق به سوخت‌های فسیلی را فورا متوقف کنیم. آنچه باید روی آن تمرکزشود، گذار از شرایطی است که هم‌اکنون در آن قرار داریم به اقتصادی که وابستگی به‌مراتب کمتری به سوخت‌های فسیلی دارد، این به‌معنای گذار تدریجی در حوزه انرژی خواهد بود.
به‌عنوان یک اصل پذیرفته‌شده، کاهش کربن در کوتاه‌‌‌‌‌مدت با افزایش راندمان بهره‌‌‌‌‌برداری از سوخت‌های فسیلی موجود انجام می‌شود، اما در بلندمدت، با کاهش کلی تولید و استفاده از سوخت‌های فسیلی به‌دست می‌آید. برخی بانک‌ها می‌گویند که واقعا شرکت‌های سوخت فسیلی را تامین مالی نمی‌کنند، چراکه باور دارند بانک در شرایط کنونی نباید بودجه‌پروژه‌های مرتبط با توسعه میادین جدید نفت و گاز را تامین کند. در حقیقت بسیاری از منابع مالی سوخت‌های فسیلی بیشتر به سمت تامین مالی شرکت‌ها با اهداف عمومی حرکت می‌کنند، به‌جای تامین مالی پروژه‌های اختصاصی در نفت و گاز. یکی از کارشناسان نفتی اما این ادعا را رد می‌کند؛ «مطمئنا هنوز موارد زیادی وجود دارد که شاهد این اتفاق هستیم. حتی بانک‌هایی که ادعا دارند به توسعه میادین جدید نفت و گاز وام نمی‌دهند، ممکن است به یک پایانه گاز طبیعی مایع وام بدهند تا قفل یک میدان گازی جدید را بازکنند.»
با نگاهی واقع‌‌‌‌‌بینانه، می‌توان دریافت که شرکت‌های نفت و گاز نیز در مسیر هدف خود برای دستیابی به صفر خالص کربن پیشرفت کرده‌‌‌‌‌اند. مردم اغلب فراموش می‌کنند که پنج سال‌پیش، حتی یک شرکت نفت و گاز وجود نداشت که هدف دستیابی به خالص صفر کربن را داشته‌باشد. اکنون انتظار داریم که شرکت‌های نفت و گاز اروپایی و شرکت‌های بزرگ انرژی، صفر خالص کربن را به‌عنوان هدف اصلی خود تعریف و پیگیری کنند. با استناد به گزارش‌های رسمی، ۲۵ بانک بزرگ اروپا اکنون همگی تعهد دارند تا سال۲۰۵۰ به صفر خالص کربن برسند که البته حرکتی روبه‌‌‌‌‌جلو محسوب می‌شود.