انرژی پاک چه رابطه‌ای با رشد اقتصادی دارد؟

فاطمه لطفی

اهمیت انرژی‌های پاک در اقتصاد جهانی از همیشه بیشتر شده است و امروزه این انرژی‌ها به الزام محوری توسعه و رشد اقتصادی تبدیل شده‌اند. حدود 80 درصد از ظرفیت‌های جدید اضافه شده به سیستم برق جهانی در سال 2023 مربوط به تولید برق پاک بوده‌ است و تقریبا یک خودرو از هر پنج خودروی فروخته شده در سطح جهان خودروی برقی بود. در عین حال، سرمایه گذاری جهانی در تولید انرژی‌های پاک به دلیل سیاست‌های صنعتی و تقاضای بازار مسیر پر رونقی را طی می‌کند. کسانی که در سال 2021 در بخش انرژی‌های پاک مشغول به‌کار شده‌اند از تعداد کسانی که در بخش انرژی‌های فسیلی استخدام شده‌اند بیشتر بود و این روند همچنان ادامه دارد. آژانس بین‌المللی انرژی با تجزیه و تحلیل کشورها گزارش کرده است که در سال 2023، انرژی پاک حدود 320 میلیارد دلار به توسعه اقتصاد جهانی افزوده است. این رقم نشان دهنده ده درصد رشد تولید ناخالص داخلی جهانی است، یعنی معادل بیش از ارزش افزوده شده صنعت هوافضای جهانی در سال 2023 یا آنچه که اقتصادی به اندازه جمهوری چک به تولید جهانی افزوده است. این ارزیابی بر اساس تحلیل‌ها در سه بخش زیر به دست آمده است: تولید فناوری‌های انرژی پاک: سرمایه‌گذاری در تولید انرژی پاک، توسعه زنجیره‌های ارزش برای صفحات خورشیدی، انرژی بادی و تولید باتری، استقرار ظرفیت انرژی پاک: سرمایه‌گذاری در استقرار ظرفیت تولید برق پاک، مانند صفحات خورشیدی، انرژی باد، انرژی هسته‌ای و ذخیره باتری و سرمایه‌گذاری در شبکه‌های برق و فروش تجهیزات انرژی پاک: فروش خودروهای برقی و تجهیزاتی چون پمپ‌های حرارتی

آژانس بین‌المللی انرژی داده‌های خود در این سه بخش را از منابع اولیه و ثانویه جمع‌آوری و پردازش کرده است. بر همین اساس نتایج این پردازش‌ها برای کشورهای ایالات متحده، اتحادیه اروپا، چین و هند، که مجموعا دو سوم تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می‌دهند به شرح زیر است. لازم به ذکر است که تخمین‌ها برای سرمایه‌گذاری در تولید فناوری‌های انرژی پاک از اولین تحلیل در نوع خود حاصل می‌شود که مبتنی بر روش‌های توسعه‌یافته در گزارش «وضعیت تولید فناوری پاک» و گزارش‌های «چشم‌انداز فناوری انرژی آژانس بین‌المللی انرژی» است. یافته‌های تفصیلی در «گزارش ویژه چشم‌اندازهای فناوری انرژی برای پیشرفت تولید فناوری پاک» آمده که رهبران G7 در اجلاس هیروشیما در ژاپن در سال 2023 خواهان آن بوده‌اند.

ایالات متحده

تولید ناخالص داخلی در ایالات متحده در سال 2023 به میزان 2.5 درصد رشد کرد. انرژی پاک یک عامل مهم در این میزان رشد تولید ناخالص داخلی آمریکا بود. قانون کاهش تورم و قانون زیرساخت دو حزبی باعث افزایش سرمایه‌گذاری در تولید انرژی پاک در ایالات متحده شده و فروش خودروهای الکتریکی را نیز در این کشور به شدت افزایش داده است. در نتیجه، رشد انرژی پاک حدود 6 درصد از رشد تولید ناخالص داخلی بزرگترین اقتصاد جهان را در سال 2023 به خود اختصاص داده است. این میزان رشد با سهم رشد تولید ناخالص داخلی در سال 2023 از اقتصاد دیجیتال روبه رشد و مبتنی بر هوش مصنوعی ایالات متحده قابل مقایسه است. در سال 2023، بخش «پردازش داده‌ها، انتشارات اینترنتی و سایر خدمات اطلاعاتی» حدود 9 درصد به رشد واقعی ارزش افزوده ناخالص (GVA) در ایالات متحده کمک کرد. بر اساس گزارش دپارتمان انرژی ایالات متحده، انرژی‌های تجدیدپذیر بیش از 20 درصد از کل برق ایالات متحده را تولید می‌کند و این درصد همچنان در حال رشد است. بر همین اساس در سال 2022، تولید سالانه انرژی تجدیدپذیر ایالات متحده برای اولین بار در تاریخ از زغال سنگ پیشی گرفت.

چین

در سال 2023 انرژی پاک حدود یک پنجم رشد 5.2 درصدی تولید ناخالص داخلی چین را به خود اختصاص داده است. در چین هر یک از سه دسته ارزیابی شده فوق به شدت رشد کرده‌اند، در این میان بیشترین افزایش ناشی از سرمایه گذاری در ظرفیت انرژی پاک و پس از آن فروش تجهیزات پاک، به ویژه خودروهای برقی بوده است. توسعه تولید انرژی پاک حدود پنج درصد از رشد تولید ناخالص داخلی چین در سال 2023 را به خود اختصاص داد، اگرچه ظرفیت تولید مازاد این کشور در فناوری‌هایی مانند باتری ممکن است دامنه این محرک رشد را در آینده محدود کند. تحقیقات نشان می‌دهند نرخ استفاده از فناوری باتری در سال 2023 حدود سی درصد بود. ارزیابی‌های مشابه به نتایج قابل مقایسه‌ای رسیده‌اند. براساس گزارش وب‌سایت کربن‌بریف؛ در سال 2023 انرژی پاک 11.4 تریلیون یوان (1.6 تریلیون دلار) به اقتصاد چین کمک کرد.بر همین اساس، در چین سرمایه‌گذاری در انرژی پاک چهل درصد نسبت به سال قبل افزایش یافت و به 6.3 تریلیون یوان (890 میلیارد دلار) رسید که این رشد کل رشد سرمایه گذاری در سرتاسر اقتصاد چین در سال 2023 را در بر می‌گیرد. سرمایه‌گذاری 890 میلیارد دلاری چین در بخش‌های انرژی پاک تقریبا به اندازه کل سرمایه گذاری‌های جهانی در تامین سوخت فسیلی در سال 2023 و مشابه تولید ناخالص داخلی سوئیس یا ترکیه است. بدون رشد بخش‌های انرژی پاک، تولید ناخالص داخلی چین از هدف رشد دولت یعنی «حدود پنج درصد» باز می‌ماند و به جای 5.2 درصد، تنها سه درصد افزایش می‌یافت.

اتحادیه اروپا

در اتحادیه اروپا، انرژی پاک نزدیک به یک سوم رشد تولید ناخالص داخلی در سال 2023 را به خود اختصاص داده است که بالاترین سهم در میان مناطق ارزیابی شده است، هرچند سهم آن به دلیل رشد ضعیف تولید ناخالص داخلی در حدود 0.5 درصد افزایش یافته است. با این وجود، اهداف و سیاست‌های قوی اقلیمی اتحادیه اروپا، مانند «بسته مناسب برای 55» و قانون پیشنهادی «صنعت خالص صفر»، از سرمایه‌گذاری در تولید انرژی پاک حمایت می‌کند که بین سال‌های 2022 تا 2023 بیش از دو برابر شده است و به‌ویژه در این میان تلاش برای تولید باتری بیش از بقیه بخش‌ها مورد توجه بوده است. لازم به ذکر است که «بسته مناسب برای 55» مجموعه‌ای از پیشنهادها برای بازنگری و به‌روزرسانی قوانین اتحادیه اروپا و اجرای طرح‌های جدید با هدف اطمینان از همسویی سیاست‌های اتحادیه اروپا با اهداف اقلیمی مورد توافق شورا و پارلمان اروپا است. بر اساس گزارش آژانس محیط زیست اروپا، در سال 2022 منابع انرژی تجدیدپذیر 22.5 درصد از مصرف انرژی نهایی اتحادیه اروپا را تشکیل می‌دادند. در سال 2021، بیست و هفت کشور عضو اتحادیه اروپا انتشار گازهای گلخانه ای را ثبت کردند که 30 درصد کمتر از سطح 1990 بود، این کاهش عمدتا به لطف افزایش تولید انرژی تجدیدپذیر بود.

هند

هند سریعترین رشد اقتصادی بزرگ را در سال 2023 داشت و تولید ناخالص داخلی آن حدود 7.7 درصد افزایش یافته است. انرژی پاک اندکی کمتر از 5 درصد رشد تولید ناخالص داخلی هند را در سال 2023 از آن خود کرده است و این رقم عمدتا به دلیل سرمایه گذاری در ظرفیت‌های جدید انرژی خورشیدی بوده است. در همین حال، سیاست‌هایی مانند «انگیزه مرتبط با تولید»، سرمایه‌گذاری‌های بسیاری را در ظرفیت‌های جدید تولید انرژی پاک جذب می‌کند. در سال 2023، این سیاست‌های «انگیزه مرتبط با تولید» به عنوان بخشی از اقتصاد کلی هند نسبتا کوچک باقی ماند، اما علاقه کسب و کارها و سرمایه گذاران در حال افزایش است. بر اساس گزارش وزارت انرژی‌های نو و تجدیدپذیر هند، این کشور بالاترین ظرفیت نصب شده سالانه انرژی تجدیدپذیر خود را به میزان 18.5 گیگاوات برای سال مالی منتهی به سی و یک مارس 2024 به ثبت رسانده است، و طبق این گزارش حداکثر نصب در ماه مارس به 7.1 گیگاوات رسید که از رکورد قبلی 3.5 گیگاوات که در مارس 2022 ثبت شده بود، فراتر رفته است.

بررسی کل اقتصاد

ارزیابی میزان مشارکت بخش‌های مختلف اقتصاد انرژی پاک در رشد تولید ناخالص داخلی سال به سال به نشان دادن جهت مسیری که این انرژی‌های نو طی می‌کنند، کمک می‌کند. نگاهی به سهم آنها از تولید ناخالص داخلی در یک سال نیز برای درک اهمیت اقتصادی آنها مفید است. در سال 2023، سرمایه گذاری و فروش انرژی پاک بین 1 تا 4 درصد از کل تولید ناخالص داخلی در چهار منطقه اصلی ارزیابی شده را به خود اختصاص داد که سهم قابل توجهی‌ست در بستر این اقتصادهای بزرگ و متنوع. این سهم را می‌توان با صنعت مواد شیمیایی مقایسه کرد که حدود 3 درصد از ارزش افزوده هند و چین را تشکیل می‌دهد. بنابراین، فناوری‌های انرژی پاک در حال حاضر سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی در این اقتصادها دارند. از سویی بخش انرژی پاک سهم قابل توجهی از رشد کل سرمایه‌گذاری در کل اقتصاد در این مناطق در سال 2023 را به همراه داشت. در سال 2023 سرمایه‌گذاری در بخش انرژی پاک در چین 50 درصد از رشد کل سرمایه گذاری و در ایالات متحده 20 درصد از رشد کل سرمایه گذاری بوده است. در سطح جهانی تخمین زده می‌شود که حدود 200 میلیارد دلار در تولید فناوری انرژی پاک در سال 2023 سرمایه گذاری شده است و این رقم افزایش 75 درصدی نسبت به سال قبل را نشان می‌دهد. این آمار را می‌توان با سرمایه گذاری جهانی در تولید نیمه‌هادی‌ها که سالانه حدود 170 تا 250 میلیارد دلار در سال‌های اخیر است، مقایسه کرد.

این تحلیل مقیاس و وزن اقتصاد انرژی پاک را برجسته می‌کند. آمارهایی از این دست نشان می‌دهند که بخش انرژی پاک نه تنها به سرعت در حال رشد است، بلکه در حال حاضر به یک نیروی اقتصادی قدرتمند تبدیل شده است. با پیشرفت برنامه‌های گذار انرژی، اهمیت انرژی پاک برای اقتصادهای سرتاسر جهان بیشتر خواهد شد. نوسازی انرژی و سیستم‌های صنعتی برای هدایت گذار انرژی نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بسیار بزرگ و دگرگونی بازارهای بزرگ است. از سویی فراتر از کاهش شدت و وسعت تغییر اقلیم و کاهش آلودگی هوا مزایای قابل توجهی به تنهایی دارد.  بخش دیگری از بررسی‌های اقتصادی مربوط به توسعه تجدیدپذیرها را باید در آمار اشتغال جست. در سال 2023، 36 میلیون کارگر در زنجیره تامین انرژی پاک مشغول به کار شدند. و در حالی که چین همچنان در سرمایه‌گذاری در تولید فناوری‌های انرژی پاک پیشتاز است، سایر مناطق نیز شاهد جهش در پروژه‌ها و سرمایه گذاری‌ها در این زمینه هستند. سهم بزرگ یک کشور پرسش‌هایی را در مورد انعطاف‌پذیری و تنوع زنجیره‌های تامین فناوری انرژی پاک جهانی ایجاد کرده است، اما در حال حاضر فرصت‌هایی را برای سرعت بخشیدن به کربن‌زدایی جهانی بر اساس عرضه فراوان تجهیزات انرژی پاک کم‌هزینه فراهم می‌کند. تجزیه و تحلیل توسعه یافته در اینجا اهمیت ارزیابی جامع اندازه اقتصاد انرژی پاک را هنگام طراحی سیاست‌های انرژی، اقلیم و صنایع برجسته می‌کند.

پیش‌بینی‌هایی برای آینده

بیش از 100 سال از ساخت اولین نیروگاه انرژی‌ تجدیدپذیر در دنیا گذشته است و امروزه جهان در مسیر افزایش ظرفیت تجدیدپذیرها در پنج سال آینده است. تقریبا 3700 گیگاوات ظرفیت تجدیدپذیر جدید در طول دوره 2023-2028، تحت تأثیر سیاست‌های حمایتی در بیش از 130 کشور، به بهره‌برداری خواهند درسید. انتظار می‌رود طی پنج سال آینده چندین نقطه عطف در انرژی‌های تجدیدپذیر محقق شود: در سال 2024، نیروگاه‌های بادی و خورشیدی مجموعا بیشتر از نیروگاه‌های آبی برق تولید خواهند کرد، در سال 2025، انرژی‌های تجدیدپذیر از زغال‌سنگ پیشی گرفته و به بزرگترین منبع تولید برق تبدیل می‌شوند، برق بادی و خورشیدی هر کدام به ترتیب در سال 2025 و 2026 از تولید برق هسته‌ای پیشی خواهند گرفت و در نهایت در سال 2028، منابع انرژی تجدیدپذیر بیش از 42 درصد از تولید برق جهانی را تشکیل می‌دهند، و در این میان سهم برق بادی و خورشیدی دو برابر شده و به 25 درصد خواهد رسید.