مینا نوروزی
همان‌طور که می‌دانید، منابع انرژی به دو دسته مهم تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر تقسیم می‌شوند. از آنجایی که در عصر کنونی، از سویی، تولید انرژی‌های تجدیدناپذیر مشکلاتی از جمله آلودگی هوا و محیط زیست را ایجاد کرده و از سوی دیگر، این منابع برای همیشه باقی نمی‌مانند، بیشتر کشورهای پیشرفته و در حال توسعه به فکر استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر افتاده‌اند. در این میان، بخش خصوصی و دولتی در ایران نیز بیش از پیش نسبت به کاربرد این انرژی‌ها در بخش‌های مختلف علاقه نشان داده‌اند.
با پیشرفت فناوری‌ها و افزایش جمعیت، انرژی به یکی از نیازهای حیاتی و اساسی در روند توسعه کشورها تبدیل شده است. تجربه کشورهای پیشرو نشان می‌دهد که تجدید پذیرها می‌توانند نقش قابل‌توجهی در تأمین انرژی داشته باشند. در سال‌های 2022 و 2023 میلادی، میزان سرمایه‌گذاری در توسعه تجدید پذیرها از انرژی فسیلی بیشتر و همین امر باعث کاهش قیمت تمام شده فناوری‌های تجدید پذیر شده است.
در ایران علیرغم دارا بودن منابع غنی و متنوع تجدید پذیر همچون انرژی بادی، خورشیدی و آبی، از مجموع 85 هزار مگاوات ظرفیت منصوبه نیروگاهی، تنها یک هزار مگاوات تجدید پذیر احداث و بهره‌برداری شده است و می‌توان گفت در ایران هنوز صنعتی به نام صنعت انرژی‌های تجدید پذیر وجود ندارد. این در حالی‌ست که مطابق ماده 50 قانون برنامه ششم توسعه (مصوب سال 1396) دولت مکلف به افزایش سهم نیروگاه‌های تجدید پذیر و پاک به حداقل پنج‌درصد ظرفیت برق کشور تا پایان برنامه بوده است. این ظرفیت بلااستفاده موجب شده است که بخش قابل توجهی از نیازهای انرژی کشور از سوخت‌های فسیلی تأمین شود و تولید توان در ایران به دلیل هزینه‌های بالای احداث، نگهداری و هدر رفت انرژی در نیروگاه‌های فسیلی, سالانه ده‌ها میلیارد دلار سوخت و درآمد ارزی کشور را به یغما ببرد.
یافتن راه‌حل مؤثر برای حل مسائل و دغدغه‌های جهانی زیست‌محیطی نیاز به اقدام بلندمدت دارد. سرعت تغییرات اقلیمی، صنعت برق را به سمت یافتن راه‌های نوآورانه برای استفاده از انرژی‌های پاک سوق داده است. با توجه به اینکه اقتصادهای جهانی با تأثیر تغییرات آب و هوایی مقابله کرده و به تدریج به سمت شرایط عادی جدید حرکت می‌کنند، صنایع و تأسیسات تجاری باید تمام تلاش خود را در جهت حرکت به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به کار ببندند. انرژی‌های تجدیدپذیر به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارها برای به حداقل رساندن اثرات منفی بحران آب و هوایی شناخته می‌شوند. پیشرفت‌های اقتصادی و پیشرفت‌های فناوری در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر، مانند جذب و ذخیره کربن، مستقیماً بر استراتژی‌های توسعه پایدار تأثیر می‌گذارند
شروع موج سرمایه گذاری مردم در تجدید پذیرها
هم زمان با رکورد شکنی تولید انرژی های نو؛ سرمایه گذاری مردم هم بیشتر شده است. آمارها می گوید تا کنون 19 درصد از 35 درصد (سهم جهانی انرژهای تجدیدپذیر)، توسط مردم سرمایه گذاری شده است.
آمارهای اعلامی نشان می دهد که افزوده های جهانی انرژی خورشیدی با جهش 32 درصدی در سال 2024 به 592 گیگاوات رسید. با این اوصاف رکورد عظیم 444 گیگاوات که در سال 2023 به ثبت رسیده بود، شکسته خواهد شد!
با وجود رشد شدید دنیا در حوزه تولید انرژی های تجدید پذیر در ایران همچنان روی تولید انرژی های فسیلی تاکید می شود. جالب است که بدانید بالغ بر 90 درصد برق جدید جهان از انرژی های تجدیدپذیر است، اما در برنامه هفتم ایران در حوزه برق حدود 85 درصد بر حسب انرژی فسیلی است. این همان نکته ای است که کارشناسان انرژی نسبت به آن انتقاد داشته و آن را یک اشتباه فاحش می دانند.
رضا پدیدار کارشناس انرژی در این باره می گوید: در حوزه تولید انرژی‌های غیر فسیلی ایران هنوز در حال طی کردن قدم‌های اولیه هستیم. از منظر دیگر می‌توان گفت گرچه انرژی‌های تجدید پذیر مانند باد در ایران پتانسیل تخمینی بسیار قابل‌توجهی دارند (توان انرژی باد بیش از 30 هزار مگاوات برآورد شده) ولی میزان تولید این نوع انرژی (حدود 200 مگاوات) فقط حدود یک درصد تولید کل انرژی کشور است.
او ادامه داد: به هرحال تاکنون ایران در عرصه تولیدات صنعتی هوشمند بر مبنای انرژی‌های غیر فسیلی پیشرفت قابل‌توجهی نداشته است. برای برطرف کردن این کاستی‌ها می‌توان سرمایه‌گذاری‌های معقول را در نظر گرفت، ازجمله برای تولید یا مونتاژ اتومبیل‌های الکتریکی، پنل‌های خورشیدی و آسیاب‌های برق بادی برای مصرف داخلی و صادرات. درنهایت، سرمایه‌گذاری‌های کلان داخلی و خارجی در این بخش مورد نیاز خواهد بود.
او بر این باور است که برای متنوع کردن سبد انرژی به‌ویژه ترویج انرژی‌های خورشیدی و بادی چند صد میلیارد دلار سرمایه‌های افزوده لازم خواهیم داشت. درنتیجه ادغام ایران در بازارهای جهانی و جذب سرمایه‌های کلان خارجی باید از اولویت‌های مهم دولت منتخب باشد.
افزایش مشارکت اقتصادی مردم در تجدید پذیرها
هم زمان با تغییر رویکرد کشورها در زمینه سرمایه گذاری در انرژی های نو، نگرش مردم هم به این صنعت تغییر کرده است.
تا کنون 19 درصد از 35 درصد (سهم جهانی انرژهای تجدیدپذیر)، توسط مردم سرمایه گذاری شده است و در آینده این سهم بیشتر هم خواهد شد
عبدالله باباخی کارشناس و فعال در حوزه انرژی های تجدیدپذیر می گوید: راز بزرگ موفقیت انرژی های تجدیدپذیر از چین گرفته تا آمریکا و اروپا، مشارکت اقتصادی مردم در تولید انرژهای تجدیدپذیر به خصوص انرژی خورشیدی و انقلاب پشت بام ها است.
به گفته او، تا کنون 19 درصد از 35 درصد (سهم جهانی انرژهای تجدیدپذیر)، توسط مردم سرمایه گذاری شده است و در آینده این سهم بیشتر هم می شود، به خصوص با انقلاب پنچره ها و نمای شیشه ای سولاری ساختمان ها و کف پوش پیاده رو ها.
بخش تولید 40 درصد از مدیریت انرژی را بر عهده دارد. جالب است که بدانید مدیریت هدر رفت و مصرف معادل تولید اهمیت داشته و سهمی حدود 40 درصدی را به خود اختصاص داده است. مدیریت توسعه سبد انرژی هم در این حوزه سهم 20 درصدی دارد
این فعال در حوزه انرژی های تجدید پذیر با بیان اینکه از 2 دهه پیش مدیریت انرژی جهان تغییر پیدا کرده است، ادامه داد: بخش تولید 40 درصد از مدیریت انرژی را بر عهده دارد. جالب است که بدانید مدیریت هدر رفت و مصرف معادل تولید اهمیت داشته و سهمی حدود 40 درصدی را به خود اختصاص داده است. مدیریت توسعه سبد انرژی هم در این حوزه سهم 20 درصدی دارد.
پیش شرط لازم برای توسعه تجدید پذیرها
البته حل مشکل ناترازی برق با تکیه بر تجدید پذیر ها یک پیش شرط دارد.
باباخانی در این‌باره می گوید :رفتن به طرف مدیریت توسعه سبد انرژی در قالب انرژی های تجدیدپذیر زمانی بازدهی خودش را پس خواهد داد، که مدیریت هدر رفت و مصرف (بخش دوم مدیریت) قبلش اعمال شده باشد در غیر اینصورت طرح شکست می‌خورد.
سیاست‌ها و خط مشی صحیح توسعه انرژی‌های تجدید پذیر
محققان دانشگاه استنفورد در آمریکا و چندین دانشگاه اروپایی، با همکاری یکدیگر نقشه راهی را ارائه نموده اند که می‌تواند 139 کشور جهان را تا سال 2050 به هدف بلندپروازانه تامین 100 درصد انرژی مورد نیازشان، از طریق منابع تجدیدپذیر رهنمون سازد. سال 2050 می‌تواند آخرین سال استفاده از انرژی‌های فسیلی در جهان باشد، زیرا تا آن زمان کشور‌هایی که هم اکنون مجموعاً بیش از 99 درصد از انرژی تولید شده در جهان را مصرف می‌کنند، قادر خواهند بود کل انرژی مورد نیاز خود را از طریق منابع تجدیدپذیر تامین کنند.
صحه گذاری این خبر را می‌توان در برنامه‌ها و خط مشی‌های توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر کشورهای پیشرو و اقدامات در حال انجام توسط آن‌ها مشاهده نمود. این احتمال نیز وجود دارد که با پیشرفت فناوری، تولید انبوه تجهیزات مرتبط و محیا شدن سایر ابزارهای توسعه این حوزه، شاهد کاهش قیمت بیش از حد انتظار، افزایش راندمان تجهیزات و تحقق تامین 100 درصدی انرژی در زودتر از موعد مقرر باشیم.
نویسنده کتاب سیاست‌ها و خط مشی انرژی‌های تجدیدپذیر گفت: بحث اصلی ما در ارائه این مطالب تبیین مزایای انرژی‌های تجدیدپذیر و آثار زیست محیطی ناشی از آن‌ها و یا پتانسیل بالقوه کشور در حوزه‌های خورشیدی، بادی، زیست توده و زمین گرمایی و ... نیست. هر چند مزایای استفاده از این منابع بر کسی پوشیده نیست.
به گفته پیمان تقی پور از پژوهشگران و مدیران اسبق حوزه انرژی‌های تجدید پذیر، موضوع اصلی این است که با تحقق این اهداف، کشورهای پیشرو در سال‌های آتی دیگر نیازی به واردات نفت و گاز برای تامین انرژی نخواهند داشت، مضافاً، این کشورها در مرحله عدم نیاز به سوخت های فسیلی اقدام به تصویب مقررات سخت گیرانه زیست محیطی و جرایم سنگین برای استفاده از سوخت‌های فسیلی در سطح بین المللی خواهند نمود، به طوری که استفاده از سوخت‌های فسیلی برای تامین انرژی مورد نیاز کشورمان نیز با چالش مواجه خواهد شد؛ لذا درآمد مالی حاصل از صادرات نفت و گاز برای کشورمان در چنین شرایطی با کاهش قابل ملاحظه‌ای روبه رو خواهد شد، به گونه‌ای که میزان بودجه سالانه کشور را دچار بحران خواهد نمود. وی افزود با توجه به این موضوع که یکی از راه کار‌های جایگزین نمودن درآمد نفتی می‌تواند، صادرات برق حاصل از منابع تجدیدپذیر و یا صادرات محصولات دانش بنیان و فناورانه مرتبط با این حوزه باشد، این سوال مطرح می‌گردد که آیا سیاست‌ها و خط مشی‌های موجود در کشور برای توسعه این فناوری ها، با چنین دیدگاهی تدوین شده و یا در حال تدوین است؟ یا نیاز به بازنگری فوری و ارزیابی در نحوه اجرای این خط مشی‌ها و ایجاد زیر ساختهای لازم برای توسعه این فناوری‌ها وجود دارد. لازم به ذکر است که توسعه این حوزه محدود به تولید برق نمی‌باشد و سایر بخش‌ها اعم از تولید سوخت‌های زیستی، تامین گرمایش و سرمایش، ایجاد بستر مناسب برای فرصت‌های شغلی جدید، حفاظت از محیط زیست و تضمین بهره مندی درست و مستمر از محیط زیست و ممانعت از تخریب و آلودگی محیط زیست مورد نیاز کشور و .. را شامل می‌گردد. امید است سیاست گذاران کشور در مجلس شورای اسلامی، دولت و سایر ذینفعان و نقش آفرینان اصلی این موضوع را به صورت عاجل در دستور کار قرار داده و مجدداً اولویت این حوزه را مورد بازنگری قرار دهند و از چالش پیش بینی شده، فرصتی برای توسعه پایدار کشور ایجاد نمایند.
کاربرد کدام انرژی‌های تجدید پذیر در ایران بیشتر است؟
ایران سهم قابل توجهی از منابع تجدیدناپذیر در خاورمیانه را به خود اختصاص داده اما منابع انرژی در کشور ما به انرژی‌های تجدیدناپذیر محدود نمی‌شوند. مهم‌ترین و رایج‌ترین منابع تجدیدپذیر در ایران عبارت‌اند از انرژی‌های:
خورشیدی؛بادی؛زیست‌توده؛زمین‌گرمایی.
وضعیت انرژی خورشیدی در ایران
در کشور ما هر سال تقریبا 300 روز هوا آفتابی است. این میزان تابش نور خورشید می‌تواند چیزی نزدیک به هر مترمربع 4.5 تا 5.5 کیلووات‌ساعت برق تولید کند. آخرین بررسی کارشناسان نشان می‌دهد که نزدیک به 40 درصد از ظرفیت کلی نیروگاه‌هایی که در ایران انرژی تجدیدپذیر تولید می‌کنند را منابع تولید انرژی خورشیدی تشکیل می‌دهند.
وضعیت انرژی بادی در ایران
اگر کمی اهل مطالعه تاریخ باشید یا به تماشای آثار تاریخی علاقه داشته باشید، احتمالا درباره آسیاب‌های بادی ایران باستان اطلاعاتی دارید. ایرانیان باستان به استفاده از انرژی بادی و ساخت آسیاب‌های بادی علاقه خاصی داشته‌اند. همین موضوع نیز باعث شده که برخی از کارشناسان معتقد باشند که ایران باستان سازنده یکی از قدیمی‌ترین ابزارهای استفاده از انرژی بادی یا همان آسیاب‌های بادی است.
بااین‌حال، آمار نشان می‌دهد که امروزه بخش قابل توجهی از این منابع انرژی استفاده نمی‌شود. به همین علت، به‌تازگی بخش دولتی و خصوصی به استفاده از این منبع انرژی تجدید پذیر در ایران علاقه نشان داده‌اند. نیروگاه‌های بادی احداث‌شده در خراسان رضوی، گیلان، خراسان جنوبی، سیستان‌وبلوچستان و اصفهان خود گواهی بر این توجه روزافزون به منابع انرژی تجدید پذیر در ایران هستند.
با کاهش منابع تجدیدناپذیر، باری دیگر توجه کارشناسان به منابع انرژی تجدید پذیر در ایران جلب شده است. کارشناسان شرکت دانش‌بنیان صناپ نیز از این قاعده مستثنی نیستند. پروژه‌های مهم این شرکت از آغاز تاکنون در زمینه احداث نیروگاه‌های خورشیدی و بادی خود گواه این مسئله است.
البته، احداث این نیروگاه‌های بزرگ تنها آغاز راه صناپ است. مدیران این شرکت دانش‌بنیان به احداث نیروگاه‌های بادی، مزارع خوشیدی، نیروگاه‌های خورشیدگرمایی و سیکل ترکیبی سایز بزرگ دیگری نیز فکر می‌کنند. این پروژه‌ها می‌توانند وضعیت بهره‌برداری از انرژی‌های موسوم به انرژی تجدید پذیر در ایران را بیش از پیش بهبود ببخشند و ایران را به یکی از مهم‌ترین کشورها در زمینه توسعه نیروگاه‌های تجدید پذیر در جهان تبدیل کنند.