تحلیل عملکرد صنعت پتروشیمی ایران

محمد علی پورابراهیم  کارشناس پتروشیمی

صنعت نفت به عنوان مزیت راهبردی کشورمان، پشتوانه قدرتمند اقتصاد و صنعت و ابزاری قوی برای دستیابی به توسعه پایدار است.  چالش های پیش رو کشورمان در سال های گذشته نظیر نیاز به توسعه اشتغال و ایجاد بازار کار برای جمعیت جوان رو به افزایش، نوسانات نفت و مهمتر از همه تحریم های ناجوانمردانه علیه کشور ایجاب می‌کند که به تولید و تبدیل فرآورده‌های پتروشیمیایی مخصوصا توسعه صنایع پایین دستی نفت و صنایع تکمیلی آن که از ارزش افزوده بالایی برخوردار است، توجه بیشتری شود و به عنوان امری اجتناب ناپذیر در برنامه های کلان اقتصادی لحاظ شود.  نقش اصلی در توسعه زنجیره ارزش و ایجاد ارزش افزوده در صنعت نفت بر عهده بخش پتروشیمی است.

تصویر کلی کنونی صنعت پتروشیمی ایران

صنعت پتروشیمی ایران در حال حاضر حدود یک میلیون بشکه معادل نفت خام در روز از منابع هیدروکربوری را به محصولات ارزشمند پتروشیمی تبدیل می‌کند و ظرفیت اسمی تولید در 73 مجتمع به مرز 96 میلیون تن در سال رسیده است.  در سال 1400 ظرفیت اسمی صنعت پتروشیمی 90.2 و تولید واقعی 65.3 میلیون تن و کل فروش خالص 35.7 میلیون تن و ارزش فروش کل 23 میلیارد دلار بوده است.  در سال بعد نیز ظرفیت اسمی صنعت پتروشیمی 91.5 و تولید واقعی 69.7 میلیون تن و کل فروش خالص 39.6 میلیون تن و ارزش فروش کل 26.8 میلیارد دلار بوده است. و در سال 1402 ظرفیت اسمی صنعت پتروشیمی 96.3 و تولید واقعی 74.3 میلیون تن و کل فروش خالص 42.1 میلیون تن و ارزش فروش کل 23 میلیارد دلار بوده است.

 تولید و فروش صنعت پتروشیمی

در سال 1402 علی رغم افزایش ظرفیت تولید نسبت به سال قبل و همچنین افزایش صادرات محصولات پتروشیمی، کاهش کمی در درآمدهای ارزی صنعت پتروشیمی مشاهده می‌گردد که دلایل آن به شرح زیر است:

کاهش قیمت‌های جهانی محصولات پتروشیمی  : بررسی قیمت‌ محصولات عمده صادراتی نشان می‌دهد قیمت محصولات به میزان قابل توجهی نسبت به سال گذشته کاهش داشته است.

 اختصاص برخی فرآورده‌ها به شرکت ملی پالایش و پخش برای جبران کمبود سوخت  : جهت تامین کمبود سوخت مورد نیاز بخش نیروگاهی و حمل و نقل، برخی از فرآورده‌های نفتی تولیدی در صنعت پتروشیمی که با محصولات بخش پالایشی تشابه دارند، به جای صادرات به سبد سوخت کشور اضافه شده است. این مهم منجر به کاهش درآمد حاصل از صادرات این محصولات برای بخش پتروشیمی شده است.

 افزایش تقاضای داخلی  : با اعمال نرخ ارز 28500 تومانی و در حال حاضر 44000 تومانی در بورس کالا و اختلاف فاحش با نرخ حدود 60000 تومانی بازار آزاد؛ تقاضای داخلی محصولات پتروشیمی افزایش یافته و به ویژه در مورد محصولات پلیمری موجب افزایش فروش داخلی شده و همین امر کاهش درآمدهای ارزی را به همراه داشته است.

 بازگشت ارز حاصل از صادرات شرکت‌های پتروشیمی به چرخه اقتصادی کشور

در سال 1400 مجتمع‌های تولیدی پتروشیمی در مجموع 14.8 میلیارد دلار فروش صادراتی داشته اند که با نظارت و پیگیری کارگروه پایش ارزی شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، 85 درصد مبلغ فوق معادل 12.7 میلیارد دلار مستقیما در سامانه ارزی نیما به فروش رسیده و 15 درصد دیگر عمدتا به مصرف هزینه‌های تولید محصول، تامین تجهیزات، پازپرداخت تسهیلات ارزی دریافتی شرکت صادرکننده و بخشی از آن نیز به صورت تهاتری در اختیار سایر شرکت‌ها و طرح‌های پتروشیمی فاقد درآمد ارزی قرار گرفته است. بنابراین شرکت‌های پتروشیمی ضمن بازگشت 100 درصد درآمد صادراتی خود به چرخه اقتصاد کشور، در مجموع موفق به ایفای 100درصد تعهد ارزی سالیانه و تامین حدود 24 درصد نیاز ارزی کشور شده اند.  در سال 1401 مجتمع‌های پتروشیمی حدود 16 میلیارد دلار صادرات داشته اند که 91 درصد آن معادل 14.55 میلیارد دلار مستقیما در سامانه ارزی نیما به فروش رسیده و 9 درصد دیگر عمدتا مشابه توضیحات ارائه شده برای سال 1400 هزینه شده است. در سال 1402، فروش صادراتی مجتمع‌های تولیدی صنعت پتروشیمی در مجموع 12.6 میلیارد دلار بوده که از این میزان 10.1 میلیارد دلار در سامانه عرضه شده است.

عرضه اعتباری محصولات پتروشیمی

جهت ایجاد ثبات و تامین خوراک صنایع پایین دستی، شرکت ملی صنایع پتروشیمی با اعمال کف عرضه محصولات و قیمت گذاری آن اقدام می‌کند. همچنین با توجه به اینکه یکی از مهمترین بخش‌هایی پایین دستی، تامین نقدینگی جهت تامین سرمایه در گردش برای خرید مواد اولیه محصولات پتروشیمی است با تلاش شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سال 1402 حدود 78 همت محصول پتروشیمی به صورت اعتباری در بورس کالا عرضه شده است. همچنین در سال جاری و تاکنون 29 درصد مجموع عرضه بورس کالا و انرژی به صورت اعتباری بوده است.

منابع مالی/سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی

مجموع سرمایه گذاری صنعت پتروشیمی ایران جهت احداث طرح‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی از آغاز تا کنون از منابع داخلی و خارجی حدود 85 میلیارد دلار بوده است. طرح‌های در دست اجرای صنعت پتروشیمی ظرفیت حدود 70 میلیارد دلار جذب سرمایه را دارند. تسریع در فرآیند تکمیل زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی و توسعه پایین دست آن نیازمند سرمایه گذاران خرد و کلان و داخلی و خارجی است تا ارز و ریال طرح‌های کوچک و بزرگ را به فراخور تامین نماید.