ماموریت وزیر نفت

فرشته فریادرس دنیای انرژی

ایران با داشتن ۱۵۹‌میلیارد بشکه نفت و ۱۸۲‌میلیارد بشکه معادل نفت‌خام در بخش گاز، رتبه اول ذخایر هیدروکربوری جهان را دارا است. اما تحریم‌ها به‌ویژه بعد از خروج یکجانبه ایالات‌متحده آمریکا از برجام، صنعت نفت ایران را با مشکلات و چالش‌های جدی مواجه کرده‌است. این تحریم‌ها به پیچیدگی و مشکلات زیادی در بخش سرمایه‌گذاری، مبادلات مالی، فناوری، واردات تجهیزات و فروش و صادرات نفت‌خام و فرآورده‌ها منجر شده‌است. صنعت نفت امروز با ابرچالش‌ها و ناترازی‌‌‌‌های کلان مواجه است که تاثیر زیادی بر تامین انرژی و منابع درآمدی کشور دارد. عبور از این چالش‌ها موضوعی ملی بوده و نیازمند همکاری تمامی وزارتخانه‌‌‌‌ها و سازمان‌های مرتبط است. چالش‌های اصلی شامل مواردی چون «ناترازی در تامین گاز، ‌مشکلات در حفظ و افزایش تولید نفت‌خام با توجه به قیمت جهانی نفت، ‌ناترازی در تامین بنزین به دلیل عدم‌توازن بین تولید و مصرف، ‌کمبود منابع برای تامین مالی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های توسعه‌‌‌‌ای بالادستی، ‌محدودیت‌های بین‌المللی و احتمال تشدید آن و ‌مسائل مرتبط با نیروی انسانی، ساختار و بوروکراسی»، می شود. البته برنامه هفتم توسعه مسیری را برای وزارت نفت برشمرده که باید در آن چارچوب حرکت کند. برای حل این چالش‌ها، راهکارهایی بر اساس سیاست‌های کلی نظام از جمله سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی و سیاست‌های برنامه هفتم توسعه تدوین شده‌است. سیاست‌های کلی و برنامه‌های مرتبط در این زمینه، در وهله نخست ‌سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی است که شامل «کاهش شدت انرژی، مقابله با آسیب‌‌‌‌پذیری درآمد ناشی از صادرات نفت و گاز، افزایش ذخایر راهبردی نفت و گاز و افزایش ارزش‌افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز» می‌شود. در گام بعدی ‌سیاست‌های برنامه هفتم توسعه است که شامل «افزایش حداکثری تولید نفت‌خام و گاز طبیعی در میدان‌های مشترک، افزایش ضریب بازیافت در میدان‌های نفتی و ارتقای ارزش‌افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز.» است. بنابراین وقتی صحبت از رشد ۹‌درصدی صنعت نفت می شود، رشد اقتصادی نزدیک به ۷‌درصد به ذهن متبادر می‌شود که ردپای آن را می‌توان در برنامه هفتم دید.  این روند اما به سرمایه‌گذاری ۱۲۴‌میلیارد دلاری نیاز دارد که باید حداقل ۸۰‌میلیارد دلار آن تا پایان دولت چهاردهم محقق شود. اتفاقی که بسیار دشوار است. توانمندی مالی و ارزی کشور را باید در این بین درنظر گرفت آن‌‌‌‌هم در شرایطی که اگر بتوان به تکنولوژی‌های مورد‌نیاز دست‌یافت. حال با توجه به اینکه دولت چهاردهم تازه روی کارآمده، قطعا کار سختی برای حرکت در این مسیر پیش رو دارد و باید دید ماموریت و اولویت های اصلی وزیر جدید این وزارتخانه در دولت چهاردهم چه باید باشد؟ از این رو، نظر سه تن از کارشناس در حوزه انرژی را در این باره جویا شدیم.

صنعت نفت قربانی تحریم

مرتضی بهروزی فر، کارشناس حوزه نفت در گفت وگو با خبرنگار «دنیای انرژی»، با اشاره به ماموریت‌های وزیر جدید نفت کشور گفت: با توجه به شرایط کنونی کشور به نظر نمی رسد، زمستان سختی را در سال جاری پیش رو داشته باشیم.  بنابه توضیحات او، آنهم با توجه به اطلاعات حجم ذخیره سازی فرآورده های مایع داریم که نسبت به سال گذشته کمتر شده است و از آن طرف هم می دانیم که ناترازی گاز تولیدی کشور سال به سال بیشتر می‌شود؛ چرا که کار خاصی در این حوزه انجام نشده است. برهمین اساس، هم سطح گاز مصرفی افزایش یافته و هم حفظ تولید کار مشکلی است؛ شاید تنها اقدامی هم صورت گرفته باشد، این باشد که کاهش تولید نسبت به سال قبل نداشته باشیم. از این رو، مهمترین اقدام در وزارت نفت این است که باید ذخیره سازی فرآورده های نفتی مایع سریع و به هر طریق ممکن جایگزین شود. وی با بیان اینکه متاسفانه در بخش پالایشگاهی نیز ناترازی داریم و در تولید بنزین مشکلاتی داریم، گفت: اگر وضعیت گازوئیل هم به همین صورت پیش برود، در این بخش نیز با مشکلاتی مواجه خواهیم شد. درباره تولید سوخت نیروگاهی باید فکری شود وگرنه در طول زمستان، مسلما کشور دچار بحران شدید خواهد شد.  برای رفع ناترازی در تولید گاز و نفت باید برنامه‌ای تدوین شود که رفع شود وگرنه سال به سال این بحران بدتر می‌شود. در تولید گاز، تا تجهیزات، قطعات، دانش فنی نداشته باشیم نمی توانیم کاری انجام دهیم و از سوی دیگر اگر از سرمایه کافی برخوردار نباشیم، راه به جایی نخواهیم برد. کل سیستم شاید به این جمع بندی رسیده باشند که چاره ای بجز جذب سرمایه، تکنولوژی و دانش فنی خارجی نداریم.

وی با اشاره به اینکه صرفا نگاه ما به چین و روسیه باشد مشکلات مان در حوزه انرژی حل نخواهد شد، تاکید کرد: روسیه کشوری است که رقیب ما در بخش نفت و گاز است و از آن طرف هم تاکنون نشان داده علاقه ای به توسعه بخش نفت و گاز ایران ندارد. چین نیز تا مشکلات تحریم باقی باشد، امکان سرمایه گذاری و تامین برخی قطعات مورد نیاز این صنعت را برایمان ندارد؛ لذا باید مشکلاتمان با دنیا را حل کنیم. اگر مشکلات تحریمی حل نشود، متاسفانه اولین قربانی آن صنعت نفت خواهد بود. از سوی دیگر باید در وزارت نفت، نیروهای انسانی نخبه را جذب کرد و نگهداشت. بالاخره اگر صنعت نفت نیروهای نخبه خود را از دست دهد، تفاوت دستمزد نیروی انسانی در ایران و آن سوی مرزها تفاوت زیادی دارد.

خطر مافیا برای وزیر جدید نفت

از آنسو، محمودخاقانی، کارشناس حوزه انرژی هم در گفت و گو با خبرنگار «دنیای انرژی»، با اشاره به مهمترین اولویتها و ماموریتهای وزیر نفت جدید اظهار کرد: وزیر نفت دولت چهاردهم، خیلی آهسته و با احتیاط در حال چینش تیم مدیریتی خود است. وی  با اشاره به اینکه در شرایط بسیار پیچیده ای بسر می بریم، عنوان کرد: دولت چهاردهم دستش بسته شده است. شاید مافیای مختلف برای اینکه رئیس جمهور را تحت سلطه خود در بیاورند، برایش بخواهند بحران سازی کنند.  این کارشناس حوزه انرژی با بیان اینکه اقتصاد خرد و کلان ایران هرگز اصلاح نمی‌شود مگر اینکه شفاف سازی کند، اظهار کرد: دولت در سایه باید اجازه فعالیت به دولت روی کار بدهد.  وی در ادامه با تاکید بر اینکه وزیر نفت دولت چهاردهم باید از کابینه و وزارت نفت و بعد از مجلس اجازه شفافیت بگیرد، افزود: وزیر نفت دولت چهاردهم باید نیروهای متخصص، نخبه، دلسوز و پاکدست را در پست های مدیریتی بکار بگیرد . توسعه منابع مشترک نفت و گاز با عراق و دیگر کشورهای همسایه حائز اهمیت است که در دولت جدید باید مدنظر قرار گیرد. هم اکنون میلیاردها دلار از عراق بابت صادرات گاز باید بگیریم اما عراق مدعی است که نمی تواند پول آن را به ایران بدهد، بخاطر اینکه کشور ایران در تحریم دلار بسر می برد و با جهان ارتباط بانکی ندارد. مقداری از این طلب های ایران به صورت نفت کوره و یا نفت خام اقلیم کردستان عراق از طریق کامیون وارد ایران می شود. به احتمال زیاد این نفت‌ها ‌پس از وارد شدن به سواحل جنوب ایران رفته و از آنجا با نفتکش‌های کوچکی در بازار فروخته می شود. در همین حال نمی‌توان این موضوع را نادیده گرفت که به دلیل فعالیت شرکت های بزرگ چند ملیتی در عراق و مشارکت آنها با چین و روسیه، ترجیح این کشورها این است که بسیار محتاطانه به کار تجارت شان در ایران و عراق ادامه دهند و  به احتمال زیاد مقصد نفت خامی که وارد ایران می شود، چین باشد.

این کارشناس حوزه انرژی با اشاره به اینکه در رابطه با عراق هم رفیق و هم رقیب هستیم، گفت: ایران و عراق عضو اوپک هستند. از سوی شرکت های چند ملیتی هم اکنون صنعت نفت عراق را تحت سلطه دارند. نفت خام عراق از نوع نفت خامی است که برای تصفیه یا فراورش مطلوب پالایشگاه های آمریکا است. بنابراین می بینیم آمریکا نفت خود را که برای استفاده پالایشگاه هایش مفید نیست صادر می کند و بخش اعظم نفت عراق وارد آمریکا می شود اما سروصدایش را کسی متوجه نمی شود و در نشریات بین المللی هم راجع به آن صحبت نمی کنند. تداوم نیروهای آمریکایی در عراق و حمایت از فعالیت شرکت های چند ملیتی که در عراق  و شرق مدیترانه مشغول کار هستند، مهم است. عراق در تصرف نیروهای نظامی آمریکاست و دولت عراق اجازه ندارد این موضوع را مطرح کند. نیروهای ائتلاف برای عراق تصمیم می گیرند.  او با اشاره به تمایز بین میدانی و حرفه ای گفت: باید با دیپلماسی حرفه ای بتوان خسارات جنگ تحمیلی را از عراق گرفت، چنانچه آنها خسارات جنگ با کویت را به این کشور پرداخت کردند. از سوی دیگر، دیپلماسی مردم و مردم باید بین ایران و عراق افزایش یابد.

کسی نمی داند در وزارت نفت چه خبر است؟

شهرام اتفاق، پژوهشگر حوزه اقتصاد سیاسی در گفت وگو با خبرنگار «دنیای انرژی»، با اشاره به مهمترین اولویت‌ها و ماموریت های وزیر نفت دولت چهاردهم بیان کرد: به نظر نمی رسد، با تغییر در سطح مدیریتی یک وزارتخانه تحول جدی در ساختار اقتصادی و سیاسی کشور رخ دهد؛ چراکه مشکلات کشور فراتر از ایجاد تغییر و تحولات در عرصه مدیریت و نیروی انسانی دستگاه ها و ارگان های مختلف است. وی با تاکید بر اینکه تحولات جدی در کشور مستلزم ایجاد تحولات ساختاری است، ادامه داد: احتمال اینکه نیروی انسانی که توسط رئیس جمهور انتخاب شدند، منشا تحولات جدی در هر عرصه ای شوند، را بسیار کمرنگ می‌دانم. این پژوهشگر حوزه اقتصادی با اشاره به اینکه وزارت نفت باید از تاریک خانه فعلی به موسسه ای شفاف تبدیل شود، گفت: هم اکنون، وزارت نفت مانند جعبه سیاهی است که هیچ اطلاعاتی از آن در دسترس ما نیست. این در حالی است که وقتی به وضعیت آرامکوی عربستان می نگریم، این شرکت، گزارش  فعالیت های اقتصادی خود را هر 3سه ماه یکبار به صورت فصلی و همچنین به طور سالیانه منتشر می کند و حتی ما ایرانیان نیز می توانیم در اینترنت جستجو کرده و اطلاعات مربوط به آن را پیدا کنیم.

وی با بیان اینکه واقعیت این است که حتی مسئولان دولتی و نمایندگان مجلس هم نمی دانند در وزارت نفت چه خبر است، گفت: به طور مثال، اصلا مشخص نیست وزارت نفت از کجا بنزین وارد می کند و با چه مبلغی این کار را انجام می دهد. متاسفانه داده های اقتصادی مربوط به وزارت نفت محرمانه است و کسی از آن اطلاعی ندارد. اتفاق با تاکید بر اینکه تحول ساختاری و جدی در وزارت نفت با شفافیت اطلاعات میسر خواهد بود، گفت: باید داده‌ها و اطلاعات وزارت نفت از این جعبه بیرون بیاید و همه مردم به عنوان ذی نفعان این منبع سرزمینی، از وضعیت درآمدها و هزینه ها مطلع شوند، این مهمترین کاری است که وزیر نفت جدید می تواند انجام دهد.         

درآمد صادرات نفت ایران از 92 تا ۱۴۰۳

اما در اینجا بد نیست سری هم به میزان فروش نفت در دو دولت های قبلی بزنیم. همانطور که می دانید، ایران در اواخر دولت دهم در شرایط سخت تحریمی به سر می‌بُرد، تولید روزانه نفت به شکل قابل توجهی کم و دسترسی به درآمد حاصل از آن با مشکل روبرو بود. در کنار این موارد قیمت جهانی نفت بار دیگر سیر نزولی گرفت؛ طوری که از سال ۹۳ از بشکه‌ای بیش از صد دلار کم‌کم به زیر ۴۰ دلار در سال ۹۹ رسید. با وجود تحریم‌ها و باز بودن پرونده ایران در شورای امنیت، کاهش تولید نفت که بسیار کمتر از دوره‌های پیشین خود بود، افت قیمت جهانی و بالا رفتن عرضه نفت نسب به تقاضا، خروج آمریکا از برجام؛ ایران طی هشت سال ریاست جمهوری حسن روحانی توانست ۳۵۰ میلیارد دلار از فروش نفت درآمد داشته باشد. اما دولت سیزدهم، که با شهادت ابراهیم رئیسی و سه تن از همراهانش قبل از موعد قانونی‌ به پایان رسید، در پایان سال ۱۴۰۰ کمتر از یک سال از روی کار آمدنش می‌گذشت، موفق شد هم زمان با افزایش تولید نفت، صادرات آن را نیز ۴۰ درصد افزایش دهد. به گزارش روزنامه ایران، درآمد کشور از صادرات نفت در سال ۱۴۰۰ بر اساس گزارش بانک مرکزی نزدیک به ۳۹ میلیارد دلار بود. همچنین بر اساس آمار منتشر شده از اوپک که خبرگزاری مهر آن را بازنشر داده بود، درآمد ایران از فروش نفت در سال ۱۴۰۱ بالغ بر 42 میلیارد دلار بود. خبرگزاری وزارت نفت، شانا؛ به نقل از رئیس گمرک اعلام کرد درآمد حاصل از صادرات نفت در همین سال، نزدیک به ۳۶ میلیارد دلار بوده است.

اما سوالی که بارها در رسانه ها نیز مطرح شده، این بود که چرا درآمدهای نفتی در دولت روحانی نزولی، اما در دولت رئیسی افزایشی شد؟ بنا به اظهارات کارشناسان، در سه سال پایانی دولت آقای روحانی نه تنها فروش نفت روند نزولی داشت، بلکه قیمت نفت هم روند کاهشی پیدا کرده بود. به همین دلیل دولت روحانی با تنگنای ارزی بسیار شدیدی روبه‌رو شد. در مقابل در سه سال دولت آقای رئیسی نه تنها فروش نفت روند صعودی داشت، بلکه قیمت نفت هم در شرایط مناسبی قرار داشت؛ به‌نحوی‌که درآمد نفت ایران در سال۱۴۰۱ بنا بر آمارهای رسمی با سال۱۳۹۶ که تحریم برقرار نبود، تقریبا مشابه بود. طرفداران رئیسی تمایل دارند چنین اعلام کنند که تیم آقای رئیسی خصوصا در وزارت نفت توانایی ویژه‌ای داشتند که تیم آقای روحانی در وزارت نفت فاقد آن بودند.  برخی سیاست خارجی مثبت چین در قبال دولت آقای رئیسی و سیاست خارجی منفی چین در قبال آقای روحانی را عامل دیگر ذکر می‌کنند. برخی سیاست تمرکززدایی در فروش نفت را عامل موفقیت می‌دانند؛ ولی در مقابل برخی بر مفاسد شدید تمرکززدایی در فروش تاکید می‌کنند.