در بحبوحه جنگ، اروپا هنوز هم از روسیه گاز می‌خرد!

 برای اولین بار، اتحادیه اروپا کشتی‌های خاصی را هدف قرار داده است که در جنگ روسیه علیه اوکراین مشارکت دارند، که مشمول ممنوعیت دسترسی به بندر و ممنوعیت ارائه خدمات هستند. اتحادیه اروپا در چهاردهمین بسته تحریمی خود اعلام کرد که 27 کشتی جدید را به فهرست تحریم‌ها اضافه کرده است.

 فاطمه لطفی

هنگامی که نیروهای اوکراینی در اوایل ماه اوت به روسیه یورش بردند، بازارهای انرژی اروپا دچار وحشت شد. در این دو سال صادرات گاز روسیه به اتحادیه اروپا کسری از آنچه در گذشته بوده است، اما گویا ورق در حال برگشت است. اخبار مربوط به تصرف شهر سودا در روسیه توسط اوکراین که میزبان آخرین پایانه اصلی این کشور برای صادرات سوخت به اروپا از طریق اوکراین است، کافی بود تا قیمت شاخص گاز این قاره را به بالاترین سطح خود در سال جاری برساند. اوکراین و روسیه در حال حاضر توافق کرده‌اند که انتقال گاز از طریق سودا را ادامه دهند. اما این که آیا سال آینده هم این روند ادامه خواهد داشت یا خیر، معلوم نیست. قراردادی که به موجب آن گاز روسیه از طریق اوکراین به غرب صادر می‌شود، توسط دو کشور و با همراهی اتحادیه اروپا در سال 2019 امضا شد. این قرارداد در پایان سال جاری منقضی می‌شود. اتحادیه اروپا که قصد دارد تا سال 2027 واردات گاز روسیه را به تدریج حذف کند، هیچ قصدی برای تجدید این قرارداد ندارد؛ و البته اوکراین هم همینطور. ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین، در ماه جولای گفته بود: «ما نمی‌خواهیم قرارداد گاز را تمدید کنیم. ما نمی‌خواهیم آنها اینجا پول در بیاورند.»

به گزارش اکونومیست، گذار اروپا از وابستگی به انرژی روسیه نسبتا به آرامی صورت گرفته است. در سال 2023 تنها 8 درصد از واردات خط لوله اتحادیه اروپا از روسیه بود، در حالی که این رقم قبل از آغاز تهاجم نظامی روسیه به اوکراین به 40 درصد هم می‌رسید. منابع جدید سوخت به ویژه واردات گاز طبیعی مایع (LNG) از ایالات متحده امروزه روندها را تغییر داده است. با این حال هنوز هم برخی از کشورهای اروپایی به شدت به گاز روسیه وابسته هستند و از پایان ناگهانی عرضه گاز از طریق اوکراین آسیب خواهند دید. مقامات اتحادیه اروپا نگران چنین موضوعی هستند. در این میان سه کشور بیشتر در معرض خطر هستند. صادرات گاز طبیعی روسیه در سال 2023 حدود 47 درصد از واردات گاز مجارستان را تشکیل می‌داد. اتریش وابستگی بیشتری داشت: در ماه ژانویه 97 درصد از واردات گاز اتریش از روسیه بود. بخشی از این گاز، به ویژه گاز مجارستان، از طریق ترک استریم، خط لوله‌ای که به بالکان می‌رود تامین شده و سال آینده ادامه هم این خط لوله کار انتقال را انجام خواهد داد. اما اصلی‌ترین بخش این خط لوله‌ها هنوز از اوکراین می‌گذرند. یک دیپلمات اروپایی می‌گوید: «این خطوط لوله اصلا در موقعیت مناسبی نیستند».

جبر جغرافیاست که این سه کشور را به گاز روسیه وابسته کرده و امنیت انرژی آنها را به روسیه گره زده است. در حالی که آلمان و ایتالیا پایانه‌های دریایی برای محموله‌های LNG دارند که می‌تواند از ایالات متحده و قطر گاز طبیعی مایع وارد کنند، مجارستان، اسلواکی و اتریش جغرافیایی محصور در خشکی دارند و تامین انرژی‌ آنها متکی به خطوط لوله‌ای‌ست که برای انتقال گاز از شرق به غرب طراحی شده‌اند؛ شرقی که در انتهایش روسیه نشسته با اهداف بلندپروازانه تزاری برای گسترش حوزه نفوذ. و در غرب خطوط لوله کشورهایی کوچک و بدون منابع فسیلی یا با حداقل مقدار آنها، که برای تامین امنیت انرژی خود گویا هیچ چاره‌ای به غیر از کنار آمدن با تزارهای جدید ندارند. برای اتریش، کشوری که تعدادی از خطوط لوله در خاک آن به هم می‌رسند، چالش‌ها تهدید کنندگی کمتری دارند. اما مجارستان و اسلواکی برای معکوس کردن جریان گاز برای دریافت آن از غرب یا حتی خاورمیانه باید هزینه بیشتری بپردازنند. هزینه‌ای که باید از جیب مالیات دهندگان پرداخته شود. از سویی کشورهای اروپایی هم فرصت را غنیمت می‌شمارند و از آب گل آلود ماهی می‌گیرند. مالیات بالایی که آلمان برای  ترانزیت گاز وضع کرده بود، پس از شکایت اتحادیه اروپا در تابستان امسال حذف شد، اما باعث شد کشورها از رزرو سفارشات از تامین کنندگان جدید باز داشته شوند.

ماجرای این تعرفه‌ها چه بود؟

میراث بحران انرژی که جنگ در اوکراین برای کشورهای اروپایی به جا گذاشت احتمالا تا سال‌ها ادامه خواهد داشت. ماجرا این بود که آلمان مبالغ هنگفتی برای خرید گاز از سایر منابع و توزیع کنندگان گاز طبیعی خرج کرده بود. این کشور در سال 2022 اعلام کرد برای پوشش بخشی از هزینه‌های 10 میلیارد یورویی این خرید، در نقاط مرزی که گاز از این کشور خارج می‌شود تعرفه‌های اضافی برقرار خواهد کرد. آلمان نام این اقدام خود را Gasspeicherumlage یا «هزینه‌ اضافی ذخیره‌سازی» گذاشته بود. فقط شنیدن چنین کلمه‌ای باعث ایجاد وحشت در میان کشورهای اتحادیه اروپا شد، کشورهایی که برای تامین سوخت مورد نیاز خود به زیرساخت‌های آلمان نیاز دارند. بر اساس گزارش پالیتیکو، در ماه فوریه، جمهوری چک، اتریش، مجارستان و اسلواکی به طور مشترک از برلین خواستند که پس از افزایش چندین برابری این تعرفه‌ها در طول دو ماه، این مالیات را حذف کند. اما هزینه تنها مسئله مورد بحث نیست. این کشورها معتقدند که این اقدام باعث تضعیف بازار واحد اتحادیه اروپا می‌شود، بازار واحدی که به کالاها اجازه می‌دهد آزادانه در سراسر مرزها حرکت کنند. و آن‌ها به طور واضح تاکید کردند که این امر آنها را از کنار گذاشتن سوخت‌های فسیلی روسیه منصرف کرد، زیرا این مالیات قیمت جایگزین‌ها را افزایش داده است.

کمیسیون اروپا شک و تردیدهایی را در مورد قانونی بودن این مالیات مطرح کرد زیرا قوانین بازار واحد اتحادیه اروپا اعمال تعرفه بر تجارت بین کشورهای عضو را ممنوع می‌کند. آلمانی‌ها هزینه بالایی برای خرید 50 تراوات ساعت گاز در بازار نقدی تابستان 2022 پرداخته بودند تا مخازن ذخیره‌سازی خود را پر کنند اما کاهش قیمت گاز به این معنی بود که این کشور تنها می‌توانست یک سوم از این میزان گاز را از طریق فروش گاز تامین کند، و زیانی برابر با 6.3 میلیارد یورو یا 6.8 میلیارد دلار را باید تحمل می‌کرد. با این حال آلمانی‌ها تا حدی با لغو این قانون موافقت کردند اما مشخص است که لغو یک‌شبه آن امکان‌پذیر نیست. مقامات آلمانی می‌گویند برای اصلاحیه این قانون، کشورهای اروپایی باید تا اول ژانویه 2025 صبر کنند. شرکت‌‌های محلی در سه کشور آسیب دیده با انبوهی از قراردادهای بلندمدت به روسیه متصل هستند. در سال 2008، شرکت دولتی گاز اسلواکی قرارداد وارداتی را با گازپروم، غول انرژی روسیه امضا کرد که تا سال 2028 منقضی نمی‌شود. در سال 2021، مجارستان قرارداد 15 ساله مشابهی را با گازپروم منعقد کرد. بزرگترین شرکت گاز اتریش، OMV، با قراردادی که تا سال 2040 ادامه خواهد داشت، بسته شده است. هزینه فسخ این قرادادها در اتریش می‌تواند تا 1 میلیارد یورو (1.1 میلیارد دلار) هم باشد.

مسائل سیاسی هم هستند.

پس از تهاجم روسیه، دولت مجارستان که روابط خوبی با کرملین داشت، توافقات خود با گازپروم را دو چندان کرده است. سال گذشته حتی پیشنهاد خرید بیشتر گاز از روسیه را مطرح کرد. رابرت فیکو، نخست وزیر اسلواکی، می‌گوید که دریافت گاز روسیه از طریق اوکراین در سال 2025 ادامه خواهد یافت، ادعایی که دولت اوکراین با آن مخالف است. وزیر انرژی دولت ائتلافی اتریش، که از حزب سبزهاست، از OMV می‌خواهد که قرارداد خود را با گازپروم قطع کند، اما تا کنون این شرکت تسلیم نشده است. مقامات اروپایی ناامید هستند. برخی دیپلمات‌ها می‌گویند: «اگر دو سال پیش برای حذف گاز روسیه تلاش بیشتری می‌کردند، ما حتی این گفتگو را انجام نمی‌دادیم». اوکراین در حال بررسی گزینه تحویل گاز روسیه از آذربایجان برای حفظ جریان گاز است، هرچند امکان سنجی این طرح نامشخص است. دو زمستان پس از آغاز جنگ، گاز روسیه همچنان اروپا را به لرزه در می‌آورد.

اروپا چقدر گاز از روسیه وارد می‌کند؟

بر اساس گزارش «مرکز تحقیقات انرژی و هوای پاک»، که یک نهاد غیرانتفاعی‌ست، علیرغم تلاش‌های هماهنگ اتحادیه اروپا برای کاهش وابستگی به گاز طبیعی روسیه پس از تهاجم این کشور به اوکراین، واردات اتحادیه اروپا از روسیه در نیمه اول سال 2024 نسبت به مدت مشابه سال قبل 27 درصد افزایش یافت و 8.7 میلیارد یورو درآمد راهی خزانه روسیه کرد. این افزایش وابستگی اتحادیه اروپا به گاز روسیه را عمیق‌تر کرده است. در شش ماه اول سال جاری، واردات از روسیه 20 درصد از کل مصرف گاز طبیعی اتحادیه اروپا را تشکیل داده است که نسبت به سال گذشته 4 درصد افزایش داشته است. علیرغم اینکه برخی از کشورهای اتحادیه اروپا به دنبال تحریم ال‌ان‌جی روسیه هستند، واردات ال‌ان‌جی این اتحادیه در نیمه اول سال 9 درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است. ال‌ان‌جی روسیه 43 درصد از کل واردات گاز روسیه از اتحادیه اروپا در سال جاری را شامل می‌شود. باقیمانده گاز طبیعی وارداتی اتحادیه اروپا از روسیه از طریق ترانزیت از طریق اوکراین و خط لوله ترک استریم وارد شده و واردات به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. واردات گازی که از طریق خط لوله ترک استریم به اتحادیه اروپا ارسال می‌شود 64 درصد افزایش یافته است در حالی که واردات از طریق اوکراین 30 درصد نسبت به سال گذشته افزایش یافته است. بر اساس همین گزارش، در ژوئن 2024، درآمد ماهانه صادرات سوخت فسیلی روسیه شاهد کاهش پنج درصدی ماهانه به 664 میلیون یورو در روز بود. درآمد نفت خام صادراتی روسیه از طریق دریا 227 میلیون یورو در روز بود.

کاهش جزئی در قیمت نفت خام روسیه نیز باعث شد که درآمد حاصل از نفت خام صادراتی از طریق خط لوله با سه درصد کاهش به 84 میلیون یورو در روز برسد. روند مشابهی در درآمدهای روسیه از طریق صادرات محصولات نفتی دریایی مشاهده شد که شاهد کاهش 5 درصدی ماهانه به 209 میلیون یورو در روز بود. در ماه ژوئن، درآمد صادرات ال‌ان‌جی روسیه 9 درصد کاهش یافت و به 34 میلیون یورو در روز رسید و درآمد حاصل از گاز صادراتی از طریق خط لوله با 11 درصد کاهش ماهانه به 49 میلیون یورو در روز رسید. درآمد روسیه از صادرات زغال سنگ هم با 14 درصد کاهش ماهانه به 59 میلیون یورو در روز رسید.

چین بزرگترین خریدار سوخت‌های فسیلی روسیه در ماه ژوئن بود و 43 درصد (5.9 میلیارد یورو) از درآمد صادرات ماهانه روسیه از پنج واردکننده بزرگ را به خود اختصاص داد. نفت خام 67 درصد (3.9 میلیارد یورو) از واردات چین از روسیه را تشکیل می‌داد. هند دومین خریدار بزرگ سوخت‌های فسیلی روسیه در این ماه بود. تقریبا 80 درصد از واردات هند (به ارزش 2.6 میلیارد یورو) نفت خام است. واردات ترکیه در رده سوم قرار گرفت که 18 درصد (2.4 میلیارد یورو) از کل درآمد صادرات روسیه از پنج واردکننده بزرگ را شامل می‌شود. 46 درصد واردات ترکیه از روسیه محصولات نفتی و 38 درصد نفت خام از طریق دریا بود. تحقیقات اخیر «مرکز تحقیقات انرژی و هوای پاک» نشان می‌دهد که نهادهای اروپایی احتمالا محصولات نفتی روسیه را به صورت مخلوط یا مجددا صادر شده از پایانه‌های ذخیره نفت در ترکیه صادر کرده باشند. و در این میان اتحادیه اروپا چهارمین خریدار بزرگ سوخت‌های فسیلی روسیه در ماه ژوئن بود که واردات آن‌ها 12 درصد (1.6 میلیارد یورو) از پنج خریدار بزرگ را تشکیل می‌داد. گاز صادراتی از طریق خط لوله بیشترین سهم از خرید سوخت‌های فسیلی روسیه یعنی 40 درصد توسط اتحادیه اروپا را تشکیل می‌دهد و پس از آن ال‌ان‌جی با 38 درصد قرار دارد. و جالب اینکه برزیل 613 میلیون یورو از صادرات سوخت فسیلی روسیه، که عمدتا محصولات نفتی بوده‌اند، خریداری کرده است. در باب وابستگی اتحادیه اروپا به گاز روسیه شاید ذکر این آمار خالی از لطف نباشند.

اتحادیه اروپا برای نفت خام روسیه که از طریق شاخه جنوبی خط لوله دروژبا به مجارستان، اسلواکی و جمهوری چک وارد می‌شود، معافیت اعطا کرده است. گاز خط لوله روسیه و ال‌ان‌جی نیز بدون تحریم باقی می‌مانند. در ماه ژوئن، پنج کشور بزرگ واردکننده سوخت فسیلی روسیه در اتحادیه اروپا 920 میلیون یورو به روسیه پرداخت کردند. با توجه به معافیت‌های تحریمی، کشورهای عضو می‌توانند به خرید سوخت‌های فسیلی روسیه ادامه دهند. اسلواکی با واردات سوخت فسیلی به ارزش 282 میلیون یورو، بزرگترین واردکننده سوخت‌های فسیلی روسیه در اتحادیه اروپا بود. واردات این کشور از روسیه شامل نفت خام از طریق خط لوله به ارزش 149 میلیون یورو و گاز به ارزش 82 میلیون یورو بود. در ماه ژوئن، بلژیک، اسپانیا و فرانسه به طور انحصاری ال‌ان‌جی وارد کردند. بلژیک با 223 میلیون یورو دومین واردکننده بزرگ سوخت‌های فسیلی روسیه بود، پس از آن اسپانیا با 182 میلیون یورو و فرانسه با 151 میلیون یورو در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند. ایتالیا گاز خط لوله روسیه را به ارزش 133 میلیون یورو خریداری کرد و به پنجمین خریدار بزرگ اتحادیه اروپا تبدیل شد.

و احتمالا این آمار هم بسیار جالب‌تر خواهند بود اگر بدانیم: روسیه همچنان به صنعت کشتیرانی اروپا و گروه هفت وابسته است تا این حجم از صادرات را به مقصد برساند. در ژوئن 2024، 36 درصد از نفت خام دریایی روسیه و محصولات آن توسط تانکرهای مشمول سقف قیمت نفت حمل شد. باقیمانده توسط تانکرهای «سایه» حمل می‌شد و مشمول سیاست سقف قیمت نفت نبود. این تانکرها با دور زدن تحریم‌ها نفت روسیه را انتقال می‌دهند. 82 درصد نفت خام روسیه از طریق دریا توسط تانکرهای «سایه» حمل می‌شد، در حالی که نفتکش‌های تحت مالکیت یا بیمه کشورهایی که سقف قیمت را اعمال می‌کنند، 18 درصد را تشکیل می‌دهند. تانکرهای «سایه» که فرآورده‌های نفتی را حمل می‌کنند، 36 درصد از حجم کل محصولات روسیه را در ژوئن 2024 جابجا می‌کردند. حجم باقی‌مانده توسط دیگر تانکرها با توجه به سیاست سقف قیمت حمل می‌شد. برای اولین بار، اتحادیه اروپا کشتی‌های خاصی را هدف قرار داده است که در جنگ روسیه علیه اوکراین مشارکت دارند، که مشمول ممنوعیت دسترسی به بندر و ممنوعیت ارائه خدمات هستند. اتحادیه اروپا در چهاردهمین بسته تحریمی خود اعلام کرد که 27 کشتی جدید را به فهرست تحریم‌ها اضافه کرده است.

و از همه جالب‌تر اینکه: منابع رسمی گزارش کرده‌اند که اروپا در سه ماهه دوم سال 2024، گاز بیشتری از روسیه نسبت به آمریکا وارد کرد و وضعیت موجود به وضعیت قبل از حمله روسیه به اوکراین نزدیک‌تر کرد. مقامات اندیشکده بروگل در بروکسل اعلام کرده‌اند در سه ماهه دوم سال 2024، اتحادیه اروپا 12.8 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از روسیه وارد کرد که بیشتر از کل واردات گاز این اتحادیه از آمریکا (12.2 میلیارد مترمکعب) بود. بر اساس گزارش بروگل، این اولین بار در تقریبا دو سال گذشته بود که واردات گاز از روسیه بیشتر از واردات گاز از آمریکا بوده است. روزنامه آلمانی ولت اولین بار در اول سپتامبر در مورد این ماجرا گزارش داد. کارشناسان بر این باورند این تغییر عمدتا ناشی از کاهش واردات ال‌ان‌جی آمریکا در چند ماه گذشته است.