چرا ایران با بحران ناترازی روبروست و مازوت می سوزاند؟/ نسخه عبور از این بحران چیست؟

بیراهه انرژی

دنیای انرژی - فرشته فریادرس

ایران در فهرست بزرگترین ذخایر گازی، در جایگاه دوم ایستاده است؛ اما با بحران کسری انرژی روبرو است و در نیروگاه‌ها از سوخت آلاینده‌ی مازوت استفاده می­کند؛ این ناترازی در حال حاضر به بیش از ۱۶ هزار مگاوات رسیده؛ چیزی معادل ظرفیت تولید ۱۶ نیروگاه اتمی بوشهر. چندین عامل در ایجاد و تشدید این بحران نقش دارند؛ از یک سو، وابستگی شدید صنعت برق به گاز طبیعی، مشکلات ساختاری و عدم سرمایه‌گذاری کافی در منابع انرژی تجدیدپذیر و زیرساخت‌های برق، به‌ویژه نیروگاه‌های تجدیدپذیر، شرایط را پیچیده و ناترازی انرژی را به ابرچالشی دائمی تبدیل کرده و از سوی دیگر، سیاست‌گذاری‌های نادرست و مصرف بی‌رویه انرژی توسط صنایع و خانوارها نیز به این بحران دامن زده است. تحلیل‌گران بر این باورند که برای عبور از این بحران، نیاز به اصلاحات جدی در نظام تعرفه‌گذاری برق و توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر است. همچنین، همکاری بین وزارتخانه‌های نیرو، نفت و صمت برای تدوین سیاست‌های یکپارچه انرژی غیرقابل اجتناب به‌نظر می‌رسد. اکنون، واقعیت این است که پس از چهار دهه، ضرورت گرفتن تصمیمات راهبردی برای حل مشکلات انرژی، بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود و این در حالی است که این ناترازی می‌تواند مانعی بزرگی برای رشد اقتصادی باشد.

ناترازی بزرگ

لایحه بودجه سال ۱۴۰۴ در وضعیتی توسط دولت بسته شد، که کشور با ناترازی‌های رو به گسترش در تمامی حامل‌های انرژی از جمله گاز طبیعی، برق و بنزین روبه‌رو است. بنابر اعلام بازوی پژوهشی مجلس، در سال ۱۴۰۱ میزان ناترازی گاز طبیعی در اوج مصرف به ۳۱۵ میلیون مترمکعب در روز رسید و اگرچه به‌واسطه افزایش دما در سال ۱۴۰۲ این عدد به حدود ۲۸۰ میلیون مترمکعب در روز کاهش یافت، اما همچنان چالش ناترازی گاز طبیعی در کل سال به‌ویژه ماه‌های سرد وجود دارد.  براساس این گزارش، مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌های حرارتی افزایش یافته و در زمان حاضر ذخایر گازوییل و نفت‌کوره نیروگاه‌ها در ۶ ماهه اول ۱۴۰۳ نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش پیدا کرده و افزایش ناترازی گاز و عدم امکان تأمین سوخت مایع جایگزین، چالش‌هایی را برای تأمین برق در زمستان به وجود آورده است. داده های این گزارش حاکی از این است که ذخایر سوخت مایع کشور در حالی در دولت سیزدهم، ۲.۶ میلیارد لیتر نسبت به سال گذشته کاهش یافت که وزارت نفت دولت چهاردهم آبان سال ۱۴۰۳ نسبت به سال گذشته آن ۱۲۲ درصد نفت‌ و گاز بیشتری به نیروگاه‌های کشور تحویل داد.

همچنین داده‌های انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر ایران نشان می‌دهد، در تابستان ۱۴۰۳، معادل ۱۸ هزار مگاوات ناترازی برق در کشور داشتیم که معادل جمع مصرف برق دو یا سه کشور همسایه ایران است. برای اینکه این میزان کسری برق جبران شود به ۲۰ میلیارد دلار منابع مالی نیاز داریم تا به عدد صفر برسیم؛ اگر رشد مصرف سال آینده برق را در نظر نگیریم که حدود ۵ الی ۷ درصد در سال است، به نقطه صفر خواهیم رسید که این فرض محال است. همچنین طبق اظهارات رییس کمیسیون انرژی اتاق ایران، پیش‌بینی می‌شود برای سال آتی، ۲۴ هزار مگاوات کسری برق داشته باشیم. این به معنی آن است که در تابستان و زمستان مشکل سوخت خواهیم داشت و ناترازی برق هم پابرجا خواهد بود. فعالان این بخش برخورد سلیقه‌ای، عدم تامین به موقع ارز و ثبت سفارش و نبود نهاد رگولاتوری را از موانع توسعه صنعت برق می‌دانند. البته داود مددی، رییس انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر ایران هم می گوید: کمبود برق در پیک ۱۴۰۲ حدود ۱۲ هزارو ۴۴۳ مگاوات بود که در سال ۱۴۰۳ به حدود ۱۸ هزار مگاوات رسید. یعنی ۱۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری و ۲۰ میلیارد دلار با شبکه و پست و انتقال سرمایه نیاز داریم؛ اما سرمایه‌گذاران با مشکلات متعددی از جمله نارسایی‌های تامین منابع مالی و ارز مواجه هستند و ناهماهنگی‌های اجرایی در دولت نیز بر این مسائل افزوده است. این در حالی است که طبق برنامه هفتم توسعه سالانه باید ۲۴۰۰ مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر احداث شود و این میزان نیروگاه در سال به یک و نیم میلیارد دلار منابع مالی نیاز دارد که یک میلیارد دلار باید به‌صورت ارز باشد.

متهم ردیف اول؛ مازوت سوزی!

اما قطعی مکرر برق در کشور خسارت زیادی به صنایع مختلف وارد کرده است. حجت میرزایی، رئیس مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران، در اظهاراتی، از ضرر ۲۰ میلیارد دلاری صنایع بزرگ در تابستان امسال سخن گفته بود و هشدار داد: این وضعیت ممکن است با قطع گاز در زمستان مجدداً تکرار شود و علت اصلی این مشکل را سیاست‌گذاری نادرست در حوزه انرژی دانست. اما به گفته او، حل این معضل نیازمند بازنگری جدی در مدیریت منابع، فراتر از استفاده از فناوری است. میرزایی همچنین به هدررفت سالانه حدود ۶۰ میلیون مترمکعب گاز در فلرهای نفتی اشاره کرد و آن را در تقابل با کمبود گاز معادل ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون مترمکعب در روز در اوج مصرف زمستانی دانست. با روی‌کارآمدن دولت مسعود پزشکیان در مردادماه سال جاری بحران ناترازی برق شکل جدی‌تری به خود گرفت. در همین حال جلسه‌ای با عنوان «بررسی راهکارهای رفع ناترازی برق و توسعه نیروگاه‌های تجدید‌پذیر» به‌ریاست او برگزار و پس از آن در 21 آبان ماه رسما اعلام شد که خاموشی‌های زمان‌بندی‌شده در کل کشور آغاز می‌شود.

در همین راستا، ممنوعیت استفاده از سوخت مازوت در سه نیروگاه در شهرهای اراک، اصفهان و کرج در هیات دولت تصویب شد. طبق این تصمیم، نیروگاه‌های شازند، منتظر قائم و شهید منتظری در سه کلانشهری که در هر فصل سرد بار ناترازی انرژی را به دوش می‌کشند، از سوزاندن مازوت منع شدند. در عوض بنا شد وزارت نیرو ساعت‌هایی را در طول سال «خاموشی‌های منظم» اعلام کند. توضیح ساده‌ی این تصمیم را می‌توان در گفته‌های رئیس جمهور دید: «ما الان مجبور به این خاموشی‌ها هستیم چون ذخایرمان کم است و ممکن است در زمستان با مشکل مواجه شویم. الان مجبوریم ذخایر نیروگاه‌ها را طوری تنظیم کنیم که در زمستان به مشکل برنخوریم.»  اما این تصمیم، همچنان این پرسش ها را در اذهان عمومی ایجاد کرده، که قطعی برق خانگی چه کمکی به ناترازی برق می‌کند؟ آیا مازوت تمام شده که مازوت‌سوزی را ممنوع کردند؟

البته بهزاد اشجعی، کارشناس آلودگی هوا، شایعه اتمام منابع مازوت را رد کرده و گفته است: «ما مشکلی در منابع مازوت نداریم چون این ماده به‌طور کلی یک فراورده‌ی اضافی در پالایشگاه‌های ماست که طی فرایندهای سوخت در پالایشگاه‌ها، خواه‌ و ناخواه تولید می‌شود. مازوت معمولاً روی دست دولت‌ها می‌ماند که یا صادرش می‌کنند یا ذخیره و مصرفش می‌کنند. بعید می‌دانم ما مشکل تأمین مازوت داشته باشیم، چون ساده‌ترین و بی‌کیفیت‌ترین سوختی که می‌توان استفاده کرد همین است.»  به گفته او، «تأثیر سوخت مایع گازوئیل بر آلودگی هوا و ذرات معلق تفاوتی با مازوت ندارد و اینکه گفته شود ممنوعیت مازوت باعث کاهش ذرات معلق آلاینده خواهد بود، تصور اشتباهی است. در واقع استفاده از گاز است که به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کند. با توجه به ذرات آلاینده معلق که دغدغه‌ی اصلی ما در فصل سرماست، سوزاندن گازوئیل هیچ کمکی به کاهش آلودگی نمی‌کند.» سال‌هاست که نیروگاه‌ها و صنایع به دلیل مازوت‌سوزی متهم ردیف اول آلودگی هوای کلان‌شهرها در روزهای سرد سال شناخته می‌شوند. با این حال دولت‌های مختلف هیچ‌گاه حاضر نشده‌اند رسماً این موضوع را بپذیرند و آمار دقیقی از میزان مازوت مصرفی صنایع ارائه دهند. با این حال در مدت اخیر برخی از مسئولان نیز موضوع مازوت‌سوزی را تائید کرده‌اند. در این بین اما فعالان بخش خصوصی اوضاع را حادتر گزارش می‌کنند و قریب به اتفاق آن‌ها معتقدند که مازوت‌سوزی محدود به چند نیروگاه نیست.  مهراد عباد، نایب رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق تهران، در این باره معتقد است که عملاً هرگاه کشور در حوزه تولید انرژی و سوخت با مشکل مواجه شده، چاره‌ای جز مازوت‌سوزی نداشته است. از زمانی هم که ناترازی انرژی تشدید شد، به‌تبع آن مازوت‌سوزی  هم افزایش یافت. البته او موضوع را حادتر از صرف مازوت‌سوزی می‌داند. به گفته او، گوگرد مازوتی که در ایران تولید و سوزانده می‌شود 6 برابر استانداردهای جهانی است. در این بین کیفیت  سایر سوخت‌ها مانند نفت، گاز، نفت‌کوره  و سوخت‌های «ال.پی.جی» نیز پایین است و با تولید ناخالصی، هوا را آلوده می‌کنند.

ناترازی برق یا بحران انرژی؟

البته «هاشم اورعی» کارشناس انرژی معتقد است، آنچه در کشور وجود دارد، ناترازی برق نیست و بحران انرژی است. اما درباره اینکه چرا در تابستان و زمستان با خاموشی مواجه می‌شویم، را به دو عامل ربط داده و  به «خبرگزاری مهر» گفته است: یکی اینکه در زمستان با ناترازی گاز مواجه هستیم و امکان تحویل گاز به نیروگاه‌ها وجود ندارد و این امر منجر به کاهش تولید می‌شود و دلیل دیگر در تابستان از تمامی ظرفیت نیروگاهی استفاده می‌کنیم ناچار هستیم بعد از عبور از اوج مصرف نیروگاه‌ها برای تعمیرات اساسی باید اورهال شوند.

او توضیح داده که ۱۸ هزار مگاوات از ظرفیت نیروگاهی در حال تعمیرات اساسی است و  متوسط عمر نیروگاه‌ها بالاست به طوری که ۳ درصد نیروگاه‌های ما بالای ۴۰ سال دارند و ۱۵ درصد بالای ۳۰ سال به عبارتی نزدیک به یک پنجم نیروگاه‌های ما عمر بالای ۳۰ سال دارند و به دلیل مشکلات ناشی از تحریم و مشکلات اقتصادی باعث شده توانیر و هم تولید کنندگان خصوصی برق امکان تعمیرات به موقع را ندارند. در نتیجه این دو دلیل دست به دست هم داده و منجر به خاموشی شده است اما با توجه به رشد ۶ درصدی سالانه برق و رشد تقاضا بیش از رشد تولید برق در کشور است در صورتی که با همین روند ادامه دهیم با ناترازی فزاینده مواجه هستیم و وارد بحران می‌شویم.

چه باید کرد؟

اما برای حل این ناترازی ها چه باید کرد؟  بخش خصوصی معتقد است که برای برون‌رفت از وضعیت فعلی و رفع موانع صنعت تجدیدپذیر، باید هم در گاز سرمایه‌گذاری کنیم و هم در تولید برق. این دو بسیار به هم ربط دارند. ناترازی گاز و برق با اتکا به بخش خصوصی حل می‌شود وتا طی چند سال از این وضعیت بیرون بیاییم، هرچند دولت‌ها اصرار دارند که در مسیر قبلی حرکت کنند. اما آنچه واضح است اینکه «در طول سال‌های گذشته دائماً برای تأمین برق به سوخت‌های فسیلی وابسته بوده‌ایم و به سمت تأمین برق از انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت نکرده‌ایم؛ در حالی که این مهمترین راهکار برای حل ارتباط بین آلودگی هوا و شبکه برق و گاز است که در این زمینه سرمایه‌گذاری نشده است.»

حمیدرضا صالحی، عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران هم معتقد است با اینکه ناترازی گاز در زمستان برای ما مشکل ایجاد خواهد کرد، خاموشی‌های مقطعی فعلاً نمی‌تواند مشکل ناترازی را حل کند: قطع برق برای وضعیت فعلی فقط یک مُسکن است که البته خوشایند نیست. برای برون‌رفت از وضعیت فعلی باید هم در گاز سرمایه‌گذاری کنیم و هم در تولید برق. این دو بسیار به هم ربط دارند. ناترازی گاز و برق با اتکا به بخش خصوصی حل می‌شود و طول می‌کشد تا در طی چند سال از این وضعیت بیرون بیاییم، هرچند دولت‌ها اصرار دارند که در مسیر قبلی حرکت کنند.

آرش نجفی رییس کمیسیون انرژی اتاق ایران، هم با پیش بینی اینکه برای سال آینده ۲۴ هزار مگاوات کسری برق خواهیم داشت، یکی از فرآیندهای نتیجه‌بخش و موثر را انرژی‌های تجدیدپذیر عنوان می کند و می گوید: میزان تابش آفتاب در اروپا با ما قابل‌مقایسه نیست ولی به سقف ۵۰ درصد تجدیدپذیر رسیده‌اند ولی ما با مصرف ۷۵ هزار مگاوات برق سالانه درمجموع ۶۰ سال، به ۱۰۰۰ تا ۱۱۰۰ مگاوات تولید برق رسیده‌ایم. درحالی که با مدل مالی که مجلس تعریف کرده، باید ۲۴۰۰ مگاوات در مدار می‌آوردیم. سال گذشته امارات در کاپ ۲۸ با یکی از نیروگاه‌ها، ۲ هزار مگاوات بهره‌برداری کرد. این فعال بخش خصوصی می گوید: صنعت برق ورشکسته شده و عدم پرداخت به‌موقع صورت‌حساب تولیدکننده‌های برق بسیار مشکل‌آفرین است. دولت چهاردهم موظف است ۱۰ هزار مگاوات برق در چهار سال محقق کند. این فعال حوزه انرژی از ضرورت نهاد تنظیم‌گر برق و رگولاتوری سخن می گوید ومعتقد است که انحصار در همه‌جا فارغ از فساد، ناکارآمدی به همراه دارد؛ خرید، فروش، قیمت‌گذاری و توزیع انحصاری است و انحصار به صنعت برق ضربه زده است. باید نهاد رگولاتوری تاسیس شود تا بخشی از مشکلات صنعت برق در پی آن حل شود. نجفی به عدم تحریم حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر نیز گریزی زده و تاکید کرده که بخش خصوصی می‌تواند در این حوزه به تعاملات بین‌المللی موضوع را دنبال کرده و تجهیزات انرژی‌های تجدیدپذیر را وارد کند. همچنین بخش خصوصی می‌تواند سرمایه‌گذاری مولد کند؛ اما این موضوع پیش‌نیازهایی دارد. دولت باید موانع سرمایه‌گذاری در صنعت برق را رفع کند.