حدود ۴۰ درصد از خطوط انتقال نفت و گاز کشور فرسوده هستند و به تعمیرات اساسی نیاز دارند. همچنین، ۳۰ درصد از تأسیسات پالایشگاهی و ۲۵ درصد از تجهیزات حفاری در میدان‌های نفتی و گازی، به دلیل عمر بالا و عدم بازسازی مناسب، در وضعیت فرسودگی قرار دارند
پریسا صالحی،
روزنامه‌نگار اقتصادی
صنعت نفت ایران با
قدمتی بیش از یک قرن، موتور محرک اقتصاد کشور و تأمین‌کننده بخش عمده‌ای از
درآمدهای ارزی بوده است. براساس گزارش‌های سالانه بانک مرکزی، درآمدهای نفتی در
سال ۱۴۰۱ بیش از ۶۰ درصد از منابع ارزی کشور را تأمین کرده‌اند. اما این صنعت
دارای هزینههای پنهانی است که کمتر در محاسبات اقتصادی دیده می‌شوند. هزینههای
زیست‌محیطی، کشاورزی، سلامت و املاک بخشی از این هزینه‌ها است. شاید در نگاه اول
در مورد هزینههای پنهان آلودگی‌های نفتی، توجه‌ها به هزینههای زیست‌محیطی جلب
شود. گزارش وضعیت محیط زیست ایران که توسط سازمان حفاظت محیط زیست منتشر می‌شود
نشان می‌دهد که در سال 1401 تنها هزینههای
مستقیم پاکسازی آلودگی‌های نفتی در مناطق نفت‌خیز خوزستان، بوشهر و هرمزگان، سالانه
معادل ۱۵ درصد از بودجه عمرانی این مناطق است. این در حالی است که بخش عمده‌ای از هزینههای زیست‌محیطی این صنعت،
در قالب خسارت به بخش‌های دیگر اقتصادی خود را نشان می‌دهد.
گزارش تحقیقاتی
پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار در سال 1401 نشان می‌دهد که سه دهه فعالیت
صنعتی در مناطق نفت‌خیز جنوب، منجر به آلودگی بیش از ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی
کشاورزی شده است. این آلودگی که عمدتاً ناشی از نشت مواد نفتی به منابع آب و خاک
است، طبق برآورد وزارت جهاد کشاورزی، سالانه خسارتی معادل ۸ هزار میلیارد تومان به
بخش کشاورزی وارد می‌کند.
نتایج بررسی‌های
میدانی در مناطق نفت‌خیز جنوب نشان می‌دهد که نشت مواد نفتی به سفره‌های آب
زیرزمینی نه تنها کیفیت آب چاه‌های کشاورزی را به شدت کاهش داده، بلکه به نابودی
تدریجی خاک‌های حاصلخیز منطقه نیز انجامیده است. کشاورزان این مناطق با چالش‌های
جدی در تولید محصولات سالم و بازارپسند روبرو هستند. کشاورزان مناطق نفت‌خیز برای
تولید محصولات سالم و بازارپسند با مشکلات زیادی روبه‌رو هستند. علاوه بر کاهش
کیفیت آب، هزینههای اصلاح خاک و استفاده از آب‌های جایگزین، فشار اقتصادی زیادی
به آنها تحمیل کرده است.آلودگی‌های نفتی تأثیر مستقیم بر کاهش ارزش املاک و زمین‌های
مناطق نفت‌خیز دارد. قیمت املاک در این مناطق به‌طور متوسط ۲۵ تا ۳۰ درصد کمتر از
مناطق مشابه است. این کاهش ارزش، ساکنان را از نظر اقتصادی آسیب‌پذیر کرده و به
رکود اقتصادی در بخش مسکن و کاهش فرصت‌های شغلی دامن زده است
نشت نفت به محیط‌های
دریایی از مهم‌ترین پیامدهای فعالیت‌های نفتی در سطح جهان است. انفجار چاه‌های
نفت، نشت لوله‌های انتقال، و حوادث در نفتکش‌ها از اصلی‌ترین عوامل آلودگی دریاها
هستند. پاکسازی این آلودگی‌ها سالانه میلیاردها دلار هزینه به کشورها تحمیل می‌کند
و اثرات طولانی‌مدت آن بر اکوسیستم‌های دریایی غیرقابل انکار است. کشورهایی مانند
نروژ، کانادا و ایالات متحده با استفاده از سیاست‌های مالیاتی و فناوری‌های پاک
توانسته‌اند بخش قابل‌توجهی از مشکلات زیست‌محیطی را مدیریت کنند. به عنوان نمونه،
نروژ از دهه ۱۹۹۰ میلادی با اعمال مالیات کربن و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های
تجدیدپذیر، کاهش قابل‌توجهی در آلودگی نفتی ایجاد کرده است.
راهکار چیست؟
برای کاهش هزینههای
پنهانی که آلودگی‌های نفتی بر کشور تحمیل می‌کند لازم است ابتدا به ریشه بسیاری از
این هزینه‌ها بپردازیم. یکی از مهم‌ترین اولویت‌ها برای ایران، نوسازی زیرساخت‌های
صنعت نفت است. خطوط فرسوده و تجهیزات قدیمی در مناطق نفت‌خیز مانند خوزستان، به
جای آنکه ستون توسعه باشند، به معضلی زیست‌محیطی بدل شده‌اند. طبق گزارش‌های وزارت
نفت ایران، حدود ۴۰ درصد از خطوط انتقال
نفت و گاز کشور فرسوده هستند و به تعمیرات اساسی نیاز دارند. همچنین، ۳۰ درصد از
تأسیسات پالایشگاهی و ۲۵ درصد از تجهیزات حفاری در میدان‌های نفتی و گازی، به دلیل
عمر بالا و عدم بازسازی مناسب، در وضعیت فرسودگی قرار دارند. این فرسودگی‌ها باعث افت عملکرد و افزایش خطرات ناشی از نقص‌های
فنی، آتش‌سوزی و نشت نفت و گاز می‌شوند.
خطوط فرسوده و
تجهیزات قدیمی به ویژه در بخش‌های انتقال نفت، مستعد نشت نفت به خاک، آب‌های
زیرزمینی و محیط‌زیست هستند. این نشت‌ها معمولاً ناشی از ترک‌ها، ترکیدگی لوله‌ها
یا خرابی‌های دیگر می‌باشند. حتی اگر نشت‌ها به سرعت شناسایی شوند، فرآیند پاکسازی
و بازسازی می‌تواند هزینههای هنگفتی به دنبال داشته باشد که بسیاری از آنها در
حساب‌های مالی سازمان‌ها به‌طور مستقیم ثبت نمی‌شود. این هزینه‌ها شامل هزینههای
تمیز کردن، جریمه‌های قانونی، و هزینههای مربوط به بازسازی محیط زیست آلوده می‌شوند.
با توجه به وضعیت
فرسوده تجهیزات، بخش زیادی از منابع مالی باید صرف تعمیر و نگهداری یا حتی تعویض
این خطوط و تأسیسات گردد. بسیاری از این هزینه‌ها ممکن است به‌طور مستقیم در
محاسبات اقتصادی محاسبه نشوند، اما به شکل هزینههای پنهان به‌ویژه در بخش‌هایی که
از نوسازی و بهبود جلوگیری می‌شود، اثرگذار خواهند بود. در نتیجه، این هزینههای
پنهان می‌توانند بار مالی سنگینی بر دوش شرکت‌ها و دولت‌ها بگذارند.
نشت نفت و آلودگی‌های
ناشی از آن می‌تواند به اکوسیستم‌های طبیعی و حیات وحش آسیب‌های جبران‌ناپذیری
وارد کند. هزینههای بازسازی این اکوسیستم‌ها، حفاظت از گونه‌های در معرض تهدید و
جبران خسارات به محیط‌زیست، اغلب در محاسبات رسمی و عمومی لحاظ نمی‌شود و به عنوان
هزینههای پنهان در نظر گرفته می‌شود. این آسیب‌ها ممکن است تاثیرات بلندمدتی بر
کشاورزی، شیلات، و منابع طبیعی کشورها داشته باشد. بنابراین لازم است که این
ساختارهای پوسیده جایشان را به فناوری‌های مدرن بدهند.
هزینههای بازسازی
به‌طور اولیه بسیار بالا است، اما در درازمدت، هزینههای نگهداری و تعمیرات
تجهیزات فرسوده می‌تواند به میزان قابل توجهی افزایش یابد. علاوه بر این، هزینههای
ناشی از خرابی‌های غیرمنتظره، نشت نفت، و کاهش بهره‌وری می‌تواند بار مالی زیادی
به سیستم تحمیل کند. در نتیجه، ممکن است در بسیاری از موارد، نوسازی تجهیزات و
خطوط به مراتب مقرون به صرفه‌تر و ایمن‌تر از ادامه کار با تجهیزات فرسوده باشد.
حمایت از کشاورزی
پایدار نیز باید در اولویت باشد. اگر کشاورزی را ستون معیشت جوامع محلی بدانیم،
کشاورزان این مناطق را با خاک آلوده و آب غیرقابل‌استفاده نمی‌توانند این هدف را
محقق کنند. باید تسهیلات مالی و فناوری‌های مدرن در اختیار آنها قرار گیرد.
استفاده و استخراج
نفت منجر به انتشار آلاینده‌های خطرناک مانند دی‌اکسید گوگرد و ذرات معلق می‌شود
که خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی، تنفسی، و حتی سرطان را افزایش می‌دهد. در سطح
جهانی، آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی مسئول یک پنجم مرگ‌های زودرس است. برای کاهش
هزینههای سلامت ناشی از آلودگی‌های نفتی ایجاد تیم‌های تخصصی و تجهیزات آماده
برای مقابله با نشت‌های نفتی به‌ویژه در مناطق حساس می‌تواند اثرات منفی آلودگی را
کاهش دهد. این تیم‌ها باید به‌طور فوری وارد عمل شوند تا از گسترش آلودگی جلوگیری
کنند و آسیب‌های بهداشتی را کاهش دهند.
پس از بروز آلودگی
نفتی، استفاده از فناوری‌های مؤثر برای پاکسازی منطقه و بازیافت نفت از محیط زیست
می‌تواند اثرات آلودگی را کاهش دهد. همچنین استفاده از مواد جاذب برای جمع‌آوری
نفت و تکنیک‌های بایورمدییشن (بیولوژیکی) برای تجزیه مواد نفتی در محیط‌های آبی می‌تواند
مفید باشد.
در صورت بروز
آلودگی نفتی، ترمیم و بازسازی محیط زیست برای بازگرداندن منابع طبیعی و زیست‌محیطی
به حالت اولیه از اهمیت بالایی برخوردار است. این اقدامات می‌تواند شامل کاشت
گیاهان مقاوم، بازسازی اکوسیستم‌های آبی و خاکی و کنترل آلودگی‌های طولانی‌مدت
باشد. تصویب و اجرای قوانین سختگیرانه برای جلوگیری از آلودگی نفتی و مجازات‌های
سنگین برای نقض این قوانین می‌تواند باعث کاهش وقوع حوادث نفتی و آسیب‌های سلامتی
ناشی از آنها شود. همچنین همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند در این مورد تاثیرگذار
باشد. این همکاری می‌تواند شامل شیوه‌های نوین برای کاهش آلودگی و تسریع در عملیات
پاکسازی باشد.
تجربه جهانی
کشورهای مختلف جهان
برای کاهش هزینههای پنهان ناشی از آلودگی‌های نفتی، تجربیات و راهکارهای مختلفی
را به‌کار گرفته‌اند. این هزینه‌ها معمولاً شامل آسیب‌های زیست‌محیطی، هزینههای
بهداشتی، خسارات به منابع طبیعی و کاهش کیفیت زندگی ساکنان مناطق آلوده هستند.
برخی از کشورهای موفق در این زمینه از ابزارها و سیاست‌های نوآورانه‌ای استفاده
کرده‌اند که می‌توانند برای سایر کشورها الگو باشند.
نروژ یک مثال قابل
توجه در این مورد است. این کشور با وضع مالیات بر انتشار آلاینده‌ها و هدایت درآمد
حاصل به سمت توسعه فناوری‌های پاک، توانسته ضمن حفظ جایگاه خود در بازار جهانی
نفت، به پیشرفتهای قابل توجهی در زمینه کاهش آلودگی دست یابد. نروژ با تکیه
فناوری‌های نوین سعی بر کاهش هزینههای پنهان آلودگی‌های نفتی دارد برای مثال از
سیستم‌های شبیه‌سازی پیشرفته برای شبیه‌سازی شرایط محیطی در زمینه استخراج نفت
استفاده می‌کند. به‌طور خاص، شرکت Statoil
(اکنون به Equinor تغییر نام داده است) از
فناوری‌هایی مانند سیستم‌های نظارتی تحت اعماق دریا برای جلوگیری از نشت نفت و
مدیریت بحران‌های احتمالی استفاده کرده است. این سیستم‌ها به‌طور مداوم داده‌هایی
درباره فشار و دما در خطوط لوله و مخازن نفتی ارسال می‌کنند.
نروژ یکی از
کشورهایی است که در آن قانون حفاظت از محیط زیست دریایی با جدیت اجرا می‌شود. این
قانون به‌ویژه به محدودیت‌های زیست‌محیطی سخت در پروژه‌های اکتشافی و استخراج نفت
پرداخته و پیش از هر عملیات، بررسی‌های محیط‌زیستی را الزام‌آور می‌کند.
در کانادا، به‌ویژه
در استان آلبرتا، سیستم ارزیابی زیست‌محیطی بسیار جامع است. در این سیستم، پیش از
هر پروژه نفتی جدید، شرکت‌های نفتی موظف به انجام ارزیابی جامع زیست‌محیطی هستند
که شامل شبیه‌سازی‌های اثرات محیطی استخراج نفت و پیش‌بینی تأثیرات آن بر منابع
طبیعی است. به‌طور مثال، پروژه‌های بزرگ استخراج شن نفتی (مثل پروژه‌های شرکت Syncrude و Suncor Energy)
باید به تأثیرات بلندمدت بر اکوسیستم‌های محلی و منابع آبی توجه کنند.
همچنین در اثر نشت‌های
نفتی، کانادا اقدام به استفاده از تکنولوژی‌های بازیافت و ترمیم محیط زیست کرده
است. مثلاً پس از حادثه نشت نفت در سال 2016 در منطقه Fort
McMurray، شرکت‌های نفتی اقدام به
پاکسازی و ترمیم زمین‌ها و منابع آبی آلوده با استفاده از فناوری‌های پاکسازی
میکروبی و بیورمدیا کردند تا اثرات بلندمدت کاهش یابد.
هلند در بخش انرژی،
به‌ویژه در صنعت نفت، از سیستم‌های شفافیت بسیار پیشرفتهای استفاده می‌کند. به‌عنوان
نمونه، شرکت نفتی Shell که یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های
فعال در هلند است، به‌طور سالانه گزارشی از تأثیرات زیست‌محیطی خود منتشر می‌کند
که شامل جزئیات مربوط به آلودگی‌ها، میزان تولید گازهای گلخانه‌ای و تأثیرات آنها
بر محیط زیست است. پس از حادثه نشت نفت در سال 2011 در خلیج مکزیک، هلند همکاری‌های
بین‌المللی را برای توسعه پروژه‌های مدیریت ریسک در صنعت نفت آغاز کرد. این همکاری‌ها
شامل تبادل اطلاعات در زمینه پیشگیری از آلودگی‌های نفتی و سیستم‌های بازیابی سریع
نفت از سطح دریا بود.
عربستان سعودی نیز
برای کاهش آلودگی‌های نفتی از فناوری‌های نوین و بهینه استفاده می‌کند. به‌طور
مثال، شرکت Aramco برای جلوگیری از نشت نفت
در هنگام استخراج از سیستم‌های زیرسطحی فشار بالا استفاده می‌کند که اجازه می‌دهند
نفت به‌صورت مؤثری و بدون خطر نشت استخراج شود. این سیستم‌ها به‌طور مداوم وضعیت
خطوط لوله و مخازن را کنترل می‌کنند.
در بخش آموزش
کارکنان خود به‌ویژه در صنعت نفت برنامه‌های گسترده‌ای دارد. در این راستا، شرکت
سعودی آرامکو دوره‌های آموزشی در خصوص جلوگیری از آلودگی‌های نفتی و روش‌های
بازیابی سریع پس از نشت برگزار می‌کند. این آموزش‌ها شامل شبیه‌سازی‌های بحران نشت
نفت و روش‌های استفاده از تجهیزات پیشرفته برای کنترل آلودگی‌های نفتی است. روش‌هایی
که کشورهای مختلف برای کاهش هزینههای پنهان آلودگی‌های نفتی به‌کار برده‌اند، به‌طور
عمده بر استفاده از فناوری‌های پیشرفته، قوانین سختگیرانه زیست‌محیطی، آموزش و
آگاهی‌دهی به کارکنان، مدیریت ریسک، و همکاری‌های بین‌المللی متمرکز است. این
اقدامات نه‌تنها به کاهش اثرات آلودگی‌های نفتی کمک کرده، بلکه هزینههای پنهان
ناشی از این آلودگی‌ها را نیز به‌طور چشمگیری کاهش داده است. ایران می‌تواند با
الگوبرداری از این تجربیات، اقدامات مشابهی را در جهت حفاظت از محیط زیست و کاهش
هزینههای پنهان ناشی از آلودگی‌های نفتی انجام دهد.