صحیح نیست حالا که دچار نفرین نفت شده ایم دچار نفرین و عدم و کارآیی برنامه ریزی هم شویم. در باور صاحب نظران رسیدن به دولتی بدون نفت شاید امکان پذیر نیست. ولی می شود درصدی از صادرات نفت هر سال را سهم آن را در بودجه کم کرد.
سال ها گفته اند نفت بلاست یا طلاست؟ ولی پاسخ قانع کننده ای به آن داده نشده است. آنچه به نظر می آید این است که اکثر کشورهای تک محصولی با این سوال در زمان هایی مواجه بوده اند. اقتصاد های متکی به نفت معمولا دچار چالش هایی هستند که در مقایسه، کشورهای توسعه یافته ندارند.
دخل و خرج دولت در این شرایط به نحوی 100 درصد وابسته به این ماده زیر زمینی است.نفرین منابع گریبان گیر آن دسته کشورهایی است که دچار فقر برنامه ریزی هستند. چرا که عدم سیاست گذاری در مسیر استفاده از نفت معمولا این کشورها را در مقابل نوسانات قیمت نفت آسیب پذیر می کند. با بالا و پایین رفتن قیمت نفت تغییراتی در دخل و خرج دولت بوجود می آید. نظیر این اواخر که کاهش قیمت نفت باعث شد بحث های زیادی بر سر چند و چون بودجه راه بیافتد و راهکارهایی برای کاهش آسیب پذیری نفتی اتخاذ شود.
طرح عدم وابستگی به نفت یکی از این راهکارها بود که هر چند در تئوری بسیار خوب و بجاست ولی در عمل جدایی نفت از بودجه دولت عملا امکان پذیر نیست. هر چند عده ای این باور را می پرورانند ولی به نظر می رسد که در ابتدا نیاز به یک نظام برنامه ریزی دقیق برای بودجه نویسی هستیم.
ضعف برنامه ریزی و نظام بودجه بندی
«محمد علی عبدالله زاده، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس، در گفت و گو با موج در مورد ضعف نظام پیکربندی بودجه ای گفت: ضعف قانون برنامه و بودجه ما خیلی حاد است. باید نظام بودجه نویسی ما عوض شود. این قانون از سال 1351 بوده است که متاسفانه نیاز به بازنگری دارد. وی معتقد است: همیشه در مورد برنامه ریزی یک اختلاف بین دولت و مجلس حاکم بوده است. ما اصولا از یک نظام کارآمد جامع برنامه ای و مدیریتی برخوردار نیستیم.
وی معتقد است: باید منابع جایگزینی چون درآمد حاصل از هدفمندی یارانه ها، مالیات و... به جای نفت در نظر گرفته شود.»
سیاسی کاری در برنامه ریزی
به نظر می رسد ناکارآمدی نظام برنامه و بودجه به غیر از خلاءهای بودجه ای نبود دیدگاه توسعه ای است. این مهم انتقادی است که بیشتر کارشناسان به سازمان برنامه نیز داشته اند. نفس اینکه گفته شود که چرا نیاز به یک سازمان برنامه داریم ناشی از بی نظمی در سیاست ها است. با این حال عده ای احیای یک سازمان اینچنینی را بدون توجه به معیارهای توسعه ای ضعیف می دانند.
«اسماعیل جلیلی، عضو کمیسیون برنامه و بودجه در گفت و گو با موج، گفت: متاسفانه عدم توازن در بحث بودجه بندی ناشی از برخی سیاسی کاری ها و اعلام نظرات غیر کارشناسی نیز است.»
«موسوی نژاد، عضو کمیسیون انرژی مجلس، معتقد است: سازمان مدیریت در کشور ما نخبه پرور نیست. اگر ما نتوانستیم رشد سالم اقتصادی داشته باشیم ناشی از عدم برنامه ریزی است.»
«جعفرزاده، عضو کمیسیون برنامه و بودجه، می گوید: نباید به سازمان مدیریت آنقدر اختیار دهیم که قابلیت های خود را فراموش کند. این سازمان اتاق فکر در کشور است. خاطرات تلخ گذشته از این سازمان نباید جلوی روند کار آن را بگیرد.»
«عبدالله زاده، عضو کمیسیون برنامه و بودجه، معتقد است: اگر بنا باشد سازمان مدیریت محل رانت و چانه زنی باشد جایگاه واقعی خود را از دست می زند.»
با این حال نفس برنامه ریزی چه در قالب برنامه های توسعه و چه در بحث اعتبارات بودجه ای مسئله ای است که قابل اغماض نیست.
کسری بودجه؛ وابستگی به نفت یا بی برنامگی؟
بسیاری از مسوولین و صاحب نظران از وابستگی بودجه دولت به نفت گلایه مند هستند.حتی گفته شده است که در سال 90 تا 92 تراز منفی در این مورد شاهد بوده ایم. با کاهش قیمت نفت موضوع کسری بودجه دولت هم مطرح می شود. این اتفاق در فضای تحریم و فشار اقتصادی به طبع دست دولت را در اعتباردهی کوتاه می کند. حتی نقص هایی مربوط به عدم توازن منطقه ای و نداشتن دیدگاه آمایش سرزمینی در بودجه بندی را دولت ناشی از کسری بودجه عنوان کرده است. با این حال نداشتن برنامه مشخص و پیروی از یک قانون تکراری و بدون تغییر در هر سال پاشنه آشیلی برای نظام بودجه بندی خواهد شد. از طرفی خام فروشی نفت بدون توجه به مزیت هایی که می شود در این عرصه داشت یکی از مواردی است که همیشه مورد انتقاد بوده است. واردات بی رویه بدون توجه به اقتصاد مقاومتی نیز در این شرایط از ایراداتی بوده است که همیشه از دولت گرفته شده است. اینکه نفت داریم بد نیست. چگونگی استفاده از آن مهم است. بسیاری ازکشورهای حوزه خلیج فارس از ما جلوتر هستند. این بحث در مورد توسعه انسانی آنها مدنظر نیست. بلکه منظور سیاستگذاری آنها در حوزه نفتی و امنیت انرژی است.
«سید مهدی موسوی نژاد عضو کمیسیون انرژی مجلس در گفتگو با موج در این باره گفت: متاسفانه اقتصاد عریض و بیمار ما بیشترین توجهش به ذخایر نفتی است. به نظر می رسد در بحث برنامه ریزی و سیاستگذاری باید از سوی دولت حرکتی اتخاذ شود تا رویکرد بودجه را به سمت تولید داخلی پیش ببرد. الان یک سوم بودجه از نفت تامین می شود. باید این مقدار کاهش یابد.»
جلیلی عضو کمیسیون برنامه و بودجه معتقد است: در بودجه 94 درصد وابستگی به نفت کمتر شده است.
یکبار غیرنفتی برنامه ریزی کنیم؟
«غلامعلی جعفر زاده، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس، به موج گفت: میتوانیم برای سال های آینده به نحوی برنامه ریزی کنیم که درصد و سهم نفت در بودجه کمتر شود. به جای اتکا به نفت خوب است به ظرفیت های دیگری چون معادن، مالیات ها و کاهش هزینه ها توجه کرد. وی معتقد است که نفت مارا تنبل کرده است. »
به نظر می رسد صحیح نیست حالا که دچار نفرین نفت شده ایم دچار نفرین و عدم و کارآیی برنامه ریزی هم شویم. در باور صاحب نظران رسیدن به دولتی بدون نفت شاید امکان پذیر نیست. ولی می شود درصدی هر سال از سهم آنرا در بودجه کم کرد. حتی عده ای کاهش قیمت نفت و نوسانات نفتی را به فال نیک هم گرفته اند. تحریم ها را هم فرصتی برای رسیدن به یک اقتصاد پویا و غیروابسته تلقی کرده اند. ولی باید ببینیم چقدر این دیدگاه ها به واقعیت نزدیک است. امید است روزی خلاء های قانونی، ضعف قانونگذاری، نقض نظام بودجه نویسی و وابستگی به نفت از موضوعاتی باشد که در کشور و اقتصاد ما حل شده باشد. اینکه هر سال بودجه ما کپی از سال پیش باشد اصلا صحیح نیست.