با توجه به دیدگاه مناسب وزیر نفت درباره نحوه ارزیابی از وضعیت فعلی صنعت پتروشیمی و تاثیرگذاری رانت خوراک گاز ارزان در توسعه بیش از حد پتروشیمی‌های متانولی، اوره و آمونیاک، انتظار میرود زنگنه بتواند با منطقی کردن قیمت خوراک گاز پتروشیمیها، روند توسعه صنعت پتروشیمی را اصلاح کند.
در ایران اولین قدم برای ایجاد صنایع پتروشیمی در سال 1338 برداشته شد و اهداف و برنامه های اولیه توسعه این صنعت شامل تامین مواد اولیه و میانی صنایع، توسعه صنایع کشور به ویژه صنایع پایین دستی، ایجاد اشتغال، استقلال اقتصادی و دستیابی به خودکفایی و تکمیل زنجیره‌های تولید و صدور محصولات، ایجاد رقابت، حفظ و صیانت منابع فسیلی کشور بود. برنامه‌ها و اهداف فعلی توسعه صنعت پتروشیمی در کشور نیز با برنامه‌های توسعه این صنعت در سال های ابتدایی تفاوت چندانی ندارد و همچنان کشور ایران در راستای تحقق همین اهداف در تلاش برای توسعه صنعت پتروشیمی است.
در حالیکه برنامه‌های تکمیل زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی پیشینهای 50 ساله دارند، اما روند توسعه صنعت پتروشیمی طی سالهای اخیر به گونه‌ای بوده است که همواره افزایش ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی بدون توجه به ارزش آن محصولات، به عنوان شاخص سنجش عملکردی شرکت ملی صنایع پتروشیمی مورد استفاده قرار گرفته است و منجر به توسعه شدید ظرفیت تولید برخی از محصولات پتروشیمی کشور شده است.
این ناهمگونی در تولید محصولات پتروشیمی منجر به آشفتگی در تولید این محصولات و عدم تکمیل زنجیره ارزش شده است تا همانگونه که در نمودار 1 مشخص است، بالاترین سهم صادرات محصولات پتروشیمی به متانول و اوره اختصاص داشته باشد (حدود نیمی از کل سبد صادراتی پتروشیمی کشور).
نمودار 1- سهم وزنی محصولات پتروشیمی کشور در سبد صادراتی در سال 91- گمرک
بیژن زنگنه، وزیر نفت نیز در مراسم پنجاهمین سالگرد تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی (29 دی)، به این رویه غلط در توسعه صنعت پتروشیمی اشاره کرده و گفته بود: «از سال 76 که وارد وزارت نفت شدم یک بار مطلبی را گفتم و گوش کردند، اما الان 10 بار است که این مطلب را می‌گویم اما کسی گوش نمی‌کند.گفتم گزارش کار را بر اساس تن و وزن ندهید، گزارش ارزشی بدهید، چرا که ارزش کود اوره با ارزش پلیپروپیلن یکی نیست.»
با این وجود، از آنجا که شاخص عملکردی شرکت ملی صنایع پتروشیمی در بر دارنده پارامترهای ارتقای کیفی و همچنین میزان ارزش افزوده محصولات پتروشیمی نیست، بنابراین تشدید تولید محصولاتی نظیر متانول و اوره بدون در نظر گرفتن میزان ارزش آفرینی آن، در مقایسه با سایر محصولات پتروشیمی، راهکاری مناسب و سریع برای ارزیابی مثبت این صنعت به حساب می‌آید. این رویه غلط سبب شده است تا صنعت پتروشیمی کشور با محوریت تولید محصولاتی مانند متانول، اوره و آمونیاک توسعه پیدا کند، در حالی که این محصولات پائین‌ترین ارزش تجاری را در مقایسه با سایر محصولات پتروشیمی دارند.
در نمودار 2، ارزش دلاری محصولات پتروشیمی در سال 1391 با یکدیگر مقایسه شده اند.
شکل 2- ارزش دلاری محصولات پتروشیمی در سال 1391 (دلار به ازای هر تن محصول)
ارزان فروشی خوراک گاز در سالهای گذشته تشدید روند توسعه نامتوازن در صنعت پتروشیمی را به دنبال داشته است، به گونه‌ای که بررسی روند صادرات محصولات پتروشیمی در سالهای اخیر نشان می‌دهد که در حال حاضر بیش از 60 درصد محصولات پتروشیمی نظیر اوره و متانول به صورت خام صادر می‌شود، لذا وضعیت کنونی پتروشیمی‌های داخلی و طرحهای توسعه‌ای پتروشیمی نشان‌دهنده آن است که صنعت پتروشیمی ایران به یک فروشنده مواد خام پتروشیمی در جهان تبدیل شده است. این در حالی است که کشورهایی نظیر سنگاپور، چین، هنگ‌کنگ و آلمان، محصولات خام پتروشیمی‌های ایران را به عنوان خوراک پتروشیمی‌های خود استفاده می‌کنند و محصول نهایی را بر اساس آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران، با ارزشی معادل با 3 برابر، مطابق نمودار 3 به کشور ایران صادر می‌کنند.
نمودار 3- متوسط قیمت کالاهای صادراتی و وارداتی پتروشیمی در سال 91 (دلار به ازای هر تن)- گمرک
این در حالی است که برنامه‌های افزایش ظرفیت در صنعت پتروشیمی طی سالهای آتی نیز با محوریت افزایش ظرفیت تولید محصولات کم ارزش بناگذاری شده و وضعیت مجوزهای صادر شده برای پروژه‌های اوره و متانولی در کشور نشان دهنده استمرار و تشدید مسیر نامطلوب فعلی توسعه صنعت پتروشیمی در سال های آینده است. تقاضای فراوان بخش غیردولتی برای افزایش ظرفیت متانول، اوره و آمونیاک ناشی از ارزانفروشی خوراک گاز به واحدهای پتروشیمی گازی است، زیرا بسیاری از واحدهای بالادستی پتروشیمی گازی، با دریافت خوراک گاز بسیار ارزان و رانتی به سودهای بسیار بالا و نامتعارف در سالهای اخیر دست یافته‌اند. این موضوع هم منجر به کاهش انگیزه سهامداران آنها برای تکمیل زنجیره ارزش و هم مانع از جذب سرمایهگذاری به سایر بخشهای صنعت پتروشیمی کشور شده است. ارزان بودن گاز، جذابیت سرمایهگذاری در بخش اوره و متانول را بحدی بالا برده است که حتی برخی سرمایهگذاران پتروشیمی طرحهای پلیمری را به طرحهای متانولی تغییر کاربری دهند.
با وجود اشباع شدن بازار جهانی متانول، طرحهای زیادی برای افزایش ظرفیت تولید این محصول در کشور در دست احداث بوده یا مصوب و جانمایی شده برای احداث در سواحل مکران هستند و موجب می شوند که ظرفیت فعلی تولید سالانه متانول از 5.5 میلیون تن فعلی به 34.8 میلیون تن برسد. اسامی شرکتهای مذکور و میزان ظرفیت تولید در جدول 1 و نمودار 4 آمده است.
نمودار 4- وضعیت تولید فعلی و آتی متانول کشور با توجه به طرح های آتی (میلیون تن در سال)
جدول 1- برخی از پروژه‌های در دست ساخت متانول و طرحهای متانولی منطقه مکران
خاطر نشان باید کرد که تکمیل زنجیره ارزش متانول با طرحهای MTP یا تبدیل متانول به پروپیلن با توجه به مشکلات فناوری و مالکیت این واحدها توسط بخشهای غیردولتی راهکاری غیراجرایی است و صرفاً ابزاری مناسب برای توجیه متانول سازی و انحراف افکار کارشناسان و مدیران کشور است تا بتوانند از رانت شیرین خوراک گاز نهایت بهره را ببرند؛ این درحالیست که کشورهای اروپایی و آمریکا محور توسعه زنجیره متانول را در تولید پروپیلن نمی‌دانند.
در پایان این سوال مطرح می‌شود که با توجه به اینکه هی‌چگونه مزیتی در رویه کنونی توسعه صنعت پتروشیمی وجود ندارد، چرا باید عده‌ای خاص و محدود که ذینفعان پتروشیمی های گازی هستند و با اجرای طرحهای متانولی، اوره و آمونیاک، که تولید طوفانی و غیرمنطقی متانول را در منطقه و دنیا به راه خواهند انداخت، سیاستهای مطلوب توسعه هوشمندانه صنعت پتروشیمی را از ریل اصلی و مطلوب خود خارج کنند و هیچ نهاد حاکمیتی هم نتواند مانع از این اقدامات غیرقابل قبول این افراد بانفوذ در لایه های مختلف حاکمیتی شود؟ با توجه به دیدگاه مناسب وزیر نفت درباره نحوه ارزیابی از وضعیت فعلی صنعت پتروشیمی و تاثیرگذاری رانت خوراک گاز ارزان در توسعه بیش از حد پتروشیمی‌های متانولی، اوره و آمونیاک، انتظار میرود زنگنه بتواند تصمیم‌گیری مناسبی برای اصلاح وضعیت فعلی صنعت پتروشیمی انجام دهد و بتواند با منطقی نمودن خوراک گاز پتروشیمیها، اسباب رانت‌خواری را تا حدود زیادی از میان بردارد.