پیامدهای اختلاف اعضای اوپک در اجلاس صدوپنجاه‌ونهم ظاهر شدند. سازمان بین‌المللی انرژی برای سومین‌بار در تاریخ 37 ساله‌اش، ذخایر استراتژیک نفتی را وارد بازار کرد. قیمت نفت برنت بلافاصله در روز پنجشنبه شش دلار و 95 سنت سقوط کرد.
شاهزاده سعودی برای ایران «رجز» نفتی خواند و روابط اوپک و مصرف‌کنندگان بزرگ انرژی تیره و تار شد. در شرایطی که انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا پا به صحنه گذاشته، کشورهای اروپایی در محاق بحران اقتصادی یونان گرفتار آمده و اعراب آبستن انقلابند، نفت «بازی» خود را آغاز کرده است. بازیگران نفتی، جیب «پرپول» دارند و «نقاب سیاست» در دست. این نخستین‌بار نیست که سازمان بین‌المللی انرژی (IEA) به عنوان نماینده مصرف‌کننده روبه‌روی سازمان کشورهای تولیدکننده و صادرکننده نفت ایستاده است اما شاید برای اولین‌بار باشد که نیمی از اعضای اوپک به رهبری عربستان کنار IEA نشسته‌اند. ایران کجای این بازی است.
60 میلیون بشکه نفت به بازار ریختند
سازمان بین‌المللی انرژی، هفته گذشته اعلام کرد: 60 میلیون بشکه از ذخایر استراتژیک نفت کشورهای صنعتی را روانه بازار خواهد کرد. ذخایر استراتژیک نفت برای روزهای بسیار سخت تدارک می‌شود. IEA پیش از این تنها دو بار از ذخایر استراتژیک‌اش استفاده کرده بود. مصرف‌کنندگان بزرگ انرژی، از غرب و شرق اعضای این سازمان هستند. این تصمیم برای آن اتخاذ شده است که قیمت نفت کاهش یابد. سازمان بین‌المللی انرژی اعلام کرده است: «ناآرامی‌ها در لیبی موجب شده که برخی اعضای این سازمان تصمیم به فروش ذخایر استراتژیک خود بگیرند و 60 میلیون بشکه وارد بازار جهانی شود.» با این تصمیم، عرضه نفت در بازارهای جهانی 2/2 درصد افزایش خواهد یافت. بنابر اعلام IEA ؛بحران لیبی بازار انرژی را تا پایان ماه می میلادی مجموعا از 132 میلیون بشکه نفت محروم کرده است. به نوشته رویترز؛ این نگرانی وجود داشت که با آغاز فصل سفر در آمریکا، قیمت نفت نیز افزایش یابد. هدف از عرضه این ذخایر استراتژیک، کاهش قیمت انرژی و جلوگیری از کاهش رشد اقتصادی جهان است. سازمان بین‌المللی انرژی پیش از این از اوپک خواسته بود تا تولید نفتش را در اجلاس اخیر افزایش دهد که به دلیل مخالفت نیمی از اعضا، محقق نشد.
البدری: نفت نباید سلاح باشد
سال‌هاست که اوپک و IEA به عنوان دو سازمان موثر در عرضه و تقاضای نفت می‌کوشند تا روابط مسالمت‌آمیزی با هم داشته باشند. اوپکی‌ها امنیت تقاضا را برای تضمین سرمایه‌گذاری در افزایش تولید نفت طلب می‌کنند و IEA تداوم عرضه مطمئن نفت را می‌خواهد. این دو حدود 20 سال است با وجود تمام فراز و نشیب‌ها به یک همزیستی مسالمت‌آمیز رسیده‌اند. رابطه‌ای که با تصمیم اخیر سازمان بین‌المللی انرژی برای گشودن در ذخایر استراتژیک به چالش کشیده خواهد شد. عبدالله سالم البدری، دبیرکل اوپک، پس از پایان اجلاس وزرا، هشدار داده بود که استفاده از ذخایر استراتژیک انرژی کشورهای صنعتی اقدامی غیرحرفه‌ای خواهد بود: «ذخایر استراتژیک انرژی نباید به عنوان ابزار و سلاحی در برابر اوپک استفاده شود.» یک مقام اوپکی‌ها در گفت‌وگوی رسانه‌ای از اقدام اخیر IEA انتقاد کرده است: «قیمت نفت هنوز به 150 دلار در هر بشکه نرسیده است و هیچ توجیهی برای این اقدام سازمان بین‌المللی انرژی وجود ندارد. بازار نفت با کمبود روبه‌رو نیست. در شرایط کنونی تقاضای مازادی برای نفت تولیدی وجود ندارد.»
اعتمادشان به اوپک کم شده است
تصمیم عرضه ذخایر استراتژیک نفت، پس از ناکامی اجلاس وزرای اوپک مدافعانی هم دارد. یک کارشناس ارشد انرژی آمریکا به رویترز گفته است: «سازمان بین‌المللی انرژی با این اقدام خود نشان داد که می‌خواهد مانند یک بانک مرکزی عمل کند. این سازمان نگران شکاف موجود بین عرضه و تقاضای نفت بود و قصد دارد با پر کردن این شکاف از افزایش قیمت نفت جلوگیری کند.» کارشناس موسسه مورگان نیز این اقدام IEA را اقتصادی ارزیابی کرده و یادآور شده است: «بازار نفت با شکاف عرضه روبه‌روست. این اقدام نشان داد IEA اعتماد زیاد به کشورهای اوپکی ندارد.» این کارشناسان که عمدتا از سوی مصرف‌کنندگان انرژی هستند در حالی قیمت‌های بالای نفت و تاثیرات آن بر رکود اقتصاد جهانی را به گردن اوپک و تولیدکنندگان می‌اندازند که هیچ سخنی از سود سرشار دولت‌های صنعتی از مالیات وضع‌شده بر انرژی به میان نمی‌آورند.
سود مصرف‌کنندگان مساوی تولیدکنندگان نفت
کشورهای مصرف‌کننده از بشکه‌های نفتی بیش از سود کشورهای تولیدکننده است. نظام مالیاتی کشورهای بزرگ صنعتی چنان است که مصرف‌کننده نهایی نفت مجبور است معادل یا بیشتر از پول نفتی که دولتش برای خرید نفت می‌پردازد، مالیات دهد؛ بنابراین نفت گران می‌خرد. اما هیچ‌کس در غرب، صدای اعتراضی برای این مالیات‌های هنگفت که موجب گرانی انرژی شده است، بلند نمی‌کند. از سال 2005 تا 2009 هفت کشور صنعتی (G7) مجموعا سه هزار و 522 میلیارد دلار از مالیاتی که بر نفت بسته‌اند، سود برده‌اند؛ این در حالی است که کشورهای عضو اوپک مجموع درآمد فروش نفت‌شان در همین بازه زمانی سه هزار و 459 میلیارد دلار بوده است. یعنی به طور میانگین هفت کشور صنعتی عضو G7 در فاصله بین سال‌های 2005 تا 2009 سالی 704 میلیارد دلار از بشکه‌های نفتی مالیات می‌گیرند در حالی که در همین دوره زمانی، کشورهای تولیدکننده نفت سالی 692 میلیارد دلار از فروش نفت عایدشان شده است. اوپک مظلوم شده است و هیچ‌کس در دنیا «علم» کاهش مالیات بر انرژی در کشورهای مصرف‌کننده را برای کاهش قیمت نفت برنمی‌دارد.
چند «طرفه» سود کردند
تازه این همه ماجرا نیست. برخی کارشناسان معتقدند کشورهای مصرف‌کننده انرژی سودشان را «چندطرفه» بار زده‌اند؛ هم مالیات گزاف‌شان را می‌گیرند و هم با گشودن در ذخایر استراتژیک، نفت‌های ذخیره‌شده‌شان را با قیمت بالا می‌فروشند و به اقتصادشان کمک می‌کنند و هم پس از کاهش شدید قیمت‌ها، دوباره مخازن‌شان را با نفت ارزان پر می‌کنند. به همین دلیل است که آمریکا، پس از جلب موافقت عربستان و متحدانش در افزایش تولید نفت، اقدام به گشودن درهای ذخایر استراتژیک کرد. هرچند نفت عربستان ترش و سنگین باشد، نمی‌تواند جایگزین نفت سبک و شیرین لیبی شود اما ذخایر استراتژیک کشورهای غربی می‌توانند جایگزین لیبی شوند تا مشکل این کشور در ماه‌های آتی حل شود و در این مدت عربستان و متحدانش ذخایر استراتژیک را پر کنند.
نفت سبک آمریکا به 92 دلار رسید
سخنگوی سازمان ذخایر استراتژیک آمریکا اعلام کرده است که این کشور 30 میلیون بشکه از ذخایر استراتژیک نفتش را به بازار عرضه خواهد کرد؛ یعنی نیمی از ذخایر آزادشده IEA. این مقام آمریکایی همچنین قیمت پایه فروش هر بشکه نفت سبک و شیرین ذخایر آزاده‌شده را 79/112 دلار تعیین کرد؛ این در حالی است که قیمت نفت سبک آمریکا در بازار نیویورک دیروز حدود 92 دلار و قیمت نفت برنت دریای شمال حدود 108 دلار معامله شد. حالا دلایل فشار اوباما بر ملک‌عبدالله برای افزایش تولید نفت به خوبی روشن شده است. آمریکا نفت سبکش را با قیمت بالا به بازار می‌دهد و انبارهایش را از نفت سنگین عربستان پر خواهد کرد. اما آیا عربستان در بلندمدت می‌تواند به افزایش تولید مستمر نفت اقدام کند؟!
بلوف نفتی عربستان
تولید نفت عربستان در سال گذشته میلادی 4/8 میلیون بشکه در روز بوده است. به گفته مقامات عربستانی؛ این کشور می‌تواند حدود 12 میلیون بشکه نفت تولید کند؛ رقمی که با تردید کارشناسان روبه‌رو است، چراکه بیشتر مخازن عربستان پیر و فرتوت شده‌اند. سعودی‌ها بیش از 50 درصد نفت‌شان را از مخزن «قوار» در قسمت شرقی نزدیک به بحرین تولید می‌کنند؛ مخزنی که نیمه دوم عمر خود را سپری می‌کند. بنابراین برای افزایش تولید نفت از این مخزن باید آب زیادی به آن تزریق کنند تا فشار مخزن بالا بیاید. پس در آینده به ازای هر یک بشکه نفت، سه بشکه آب از این مخزن تولید خواهند کرد. در دو ماه می و آوریل سعودی‌ها حدود یک میلیون بشکه بر تولید نفت‌شان افزودند اما چون بازار نداشتند، دوباره تولید را کاهش دادند. کارشناسان می‌دانند عربستان نمی‌تواند به طور طولانی‌مدت ظرفیت چهار میلیون بشکه‌ای را وارد بازار کند و این شبیه یک «بلوف نفتی» است با جنس «سیاست». برخی معتقدند عربستان شاید بتواند حداکثر 10 میلیون بشکه در روز به طور مداوم تولید کند.
جواب فیصل را بدهید
با آنچه درباره تولید نفت عربستان گفته شد سخنان دو روز گذشته شاهزاده ترکی فیصل، برای تحت فشار قرار دادن ایران از طریق تولید نفت بیشتر و کاهش قیمت‌ها، در دوره زمانی طولانی با واقعیات تطابق ندارد. نه بخش کاهش قیمت‌ها که بخش تولید مازاد چهار میلیون بشکه‌ای نفت ترکی فیصل هر چند «بلوف» زده است اما مقامات ایرانی باید به این سخنان حساس باشند. بهترین پاسخ برای این‌گونه موضع‌گیری‌ها حفاظت از تولید نفت ایران و تلاش برای ظرفیت‌سازی در این بخش است.
بازی نفتی برای کاهش درآمد ایران؟
ایران کجای بازی نفتی تازه دنیا ایستاده است؟ در شرایطی که اداره اطلاعات انرژی آمریکا خودش نرخ رشد تقاضا در سال 2011 را نسبت به سال 2010 از 3/2 به 5/1 درصد کاهش داده بود، گشودن ذخایر نفتی استراتژیک برای کاهش قیمت نفت چه معنایی دارد. آن هم وقتی که ایران ظرفیت مازاد زیادی برای تولید نفت (بیش از سهمیه‌ها) ندارد و قیمت نفت را در بودجه امسال‌اش 81 دلار تعیین کرده است. آیا با این روش قصد دارند درآمد نفتی ایران را کم کنند؟ در ماه آوریل سال جاری، روزانه 5/87 میلیون بشکه نفت در دنیا عرضه شده که 50 هزار بشکه کمتر از سال قبل بوده است؛ این یعنی تقاضای واقعی. با چنین احوالی اگر ایران می‌توانست با یک دیپلماسی قوی، اوپک را از اختلاف نجات دهد و با یک افزایش حد وسطی، عنان بازی را به دست IEA ندهد، بازی خوبی کرده بود اما افسوس که نه شرایطش بود و نه مسوولان نفتی ما چنان توانی داشتند حالا در این شرایط وزارت نفت و حتی مقامات کشور باید به فکر آرام کردن فضای بین‌المللی و نزدیکی کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده باشند. شاید اجلاس این هفته اوپک و اتحادیه اروپا فرصت مناسبی باشد.