سال گذشته 718 میلیون دلار کالا از کشورهای آسیای مرکزی به ایران وارد شد، این در حالی است که حجم صادرات ایران به این کشورها فقط 348 میلیون دلار اعلام شده است. برخی موانع از جمله ضعف کشور در بهره‌وری اقتصادی از روابط خارجی و توافقنامه‌های کم صرفه و تعرفه‌های سنگین بر کالاهای ایرانی در این کشورها که شامل ازبکستان، تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکمنستان می‌شود از جمله دلایل تراز منفی تجاری ایران برشمرده می‌شود.
به گفته گروهی از کارشناسان که در نشست «آسیب شناسی روابط اقتصادی تجاری ایران در آسیای مرکزی» به بحث در این مورد پرداختند، روابط محدود ایران در تجارت با کشورهای آسیای مرکزی در حالی است که این کشورها ظرفیت‌های زیادی برای برقراری رابطه تجاری با ایران دارند.
در این نشست که از سوی «موسسه مطالعات ایران و اوراسیا» برگزار شده بود، عبدالمجید اسدیان، مدیرکل اداره اروپا و آمریکای سازمان توسعه و تجارت به برخی آمار اشاره کرد و گفت: در سال گذشته ایران 124 میلیون دلار کالا از قزاقستان وارد و فقط 64 میلیون دلار کالا به این کشور صادر کرد که این آمار بیانگر تراز منفی «60-» میلیون دلاری ایران با این کشور است.به گفته وی همچنین تراز بازرگانی ایران با ازبکستان نیز «35-» بوده است. تنها تراز بازرگانی ایران با تاجیکستان در سال گذشته 135+ تخمین زده می‌شود.
تعرفه‌های سنگین بر کالاهای ایرانی
آن طور که امیر ولی بیگی، رییس پژوهشکده توسعه بازرگانی خارجی وزارت بازرگانی می‌گوید: بستن تعرفه‌های سنگین از سوی کشورهای آسیای مرکزی بر محصولات ایران، مشکلات ترانزیت و دریافت عوارض مازاد از کامیون‌های ایرانی و همچنین پایبند نبودن کشورهای آسیای مرکزی به موافقت نامه‌ها و تعهدات خود از عمده دلایلی هستند که تجارت ایران با این کشورها را با کندی مواجه کرده است. ولی بیگی در این مورد به میزان تعرفه بر واردات از ایران در کشورهای منطقه آسیای اشاره کرد و گفت: میانگین تعرفه وارداتی این کشورها بیش از 8 درصد است که در برخی کالاها به 260 درصد نیز می‌رسد.
به گفته وی، متوسط تعرفه بر کالاهای ایرانی در قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان به ترتیب 3، 6/5 و 7/8 درصد و در ترکمنستان و ازبکستان نیز 9 و 7/19 درصد است.
این در حالی است که تعرفه برخی کالاها در قزاقستان و ترکمنستان حتی به 214 و 261 درصد نیز می‌رسد.
رییس پژوهشکده توسعه بازرگانی خارجی وزارت بازرگانی در عین حال میزان مبادلات ایران با آسیای مرکزی را یک میلیارد دلار در سال برشمرد و بر اساس ظرفیت‌های موجود تخمین زد که این رقم به 13 میلیارد دلار نیز قابل افزایش است.
جای خالی اقتصاد در سیاست خارجی
مهدی سنایی، نماینده مجلس شورای اسلامی و رییس موسسه مطالعات ایران و اوراسیا که برگزارکننده نشست تخصصی «آسیب‌شناسی تجاری در آسیای مرکزی» بود، با انتقاد از رویکرد کمرنگ اقتصادی در سیاست خارجی ایران، گفت: بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان با انگیزه اقتصادی با کشورهای آسیای مرکزی رابطه برقرار کرده‌اند، اما ایران با وجود داشتن ظرفیت‌های زیاد در این زمینه، اقدام موثری نمی‌کند. سنایی در این مورد مثالی زد و با اعلام اینکه در جریان کوچک سازی دولت، 3 معاونت از وزارت خارجه حذف شده‌اند، گفت: معاونت اقتصادی نیز از جمله این معاونت‌های حذف شده بود. به گفته این نماینده مجلس، این در حالی است که چند سال پیش معاونت اقتصادی با هدف تقویت رویکرد اقتصادی در سیاست خارجه ایران تشکیل، اما با وجود ضروری بودن این بخش، به تازگی حذف شد. وی در تشریح عوامل موفقیت اندک ایران در مبادلات تجاری با آسیای مرکزی، رویکرد ضعیف ایران به مسائل اقتصادی در سیاست خارجی، اقتصاد تک‌محصولی، اتکای ایران به درآمدهای نفتی و محدود بودن حوزه صادرات، بهره‌برداری نامناسب از موقعیت استراتژیک و ناهماهنگی سطح روابط تجاری با روابط سیاسی و فرهنگی را از مهم‌ترین علل حجم بسیار کم مبادلات تجاری ایران به شمار آورد. راه‌اندازی خطوط ارتباطی- مواصلاتی، تجهیز زیرساخت‌های صادرات و واردات کالاهای بومی، انتقال انرژی و نه صرفا تولید آن، سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف و مبارزه با قاچاق کالا از جمله مواردی محسوب می‌شوند که رییس موسسه مطالعات ایران و آسیا به عنوان مهم‌ترین و اساسی‌ترین بستر زمینه‌های همکاری ایران با کشورهای آسیای مرکزی به آن اشاره کرد.
