با گذشت نزدیک به پنج سال از توقف سوآپ نفت خام، وزارت نفت به دنبال بازگرداندن مشتریان و ایجاد شرایط لازم به منظور اجرای طرح سوآپ نفت و به دنبال آن است که با عراق، ترکیه، آذربایجان، ترکمنستان سوآپ داشته باشد.
طرح سوآپ نفتی که در سال 1376 در دولت اصلاحات و زمانی که زنگنه سکان وزارت نفت را در دست داشت، کلید خورده بود، در خرداد 1389 در دولت احمدی‌نژاد توسط وزیر وقت نفت - مسعود میرکاظمی - متوقف شد.
میرکاظمی سوآپ نفت را خیانت به کشور می‌دانست و اعلام کرده بود اجرای طرح سوآپ، عملا ایران را به واردکننده نفت تبدیل کرده و بی‌تردید ادامه اجرای آن خیانت بزرگی به کشور و مردم است.
در برنامه سوآپ نفت، ایران با استفاده از تاسیسات نکا، نفت را در دریای خزر خریداری کرده و به مصرف داخلی می‌رساند و در مقابل، با استفاده از امتیاز دسترسی به آب‌های آزاد، معادل نفت خریداری شده در مرزهای شمالی، آن را در مرزهای جنوبی به فروش می‌رساند. بر اساس قراردادی که ایران با چهار شرکت بین المللی منعقد کرده بود، به ازای هر بشکه نفت خام که در خلیج فارس به مشتریان این شرکت‌ها تحویل می‌شد، حدود یک دلار به ایران می‌رسید به طوری که رقم این تجارت در سال‌های اوج خود به بیش از 130هزار بشکه در روز رسید و در نتیجه تاسیسات نفتی نکا و خطوط انتقال متناسب با این ظرفیت افزایش یافت.
اما با توقف این طرح در دولت دهم، نه تنها ایران از درآمد سوآپ محروم شد، بلکه لغو یکطرفه قرارداد سوآپ نفت ضررهای معنوی و مالی زیادی برای کشور به همراه داشت چرا که اعتبار ایران در بین شرکت‌های نفتی و سوآپرهای منطقه حوزه خزر زیر سوال رفت و به گفته مسوولان وزارت نفت اگر بخواهیم قراردادها را دوباره منعقد کنیم کار سختی خواهیم داشت.
افزون بر این شرکت هایی مانند ویتول و دراگون اویل با اقدامات انجام شده از شکایات علیه ایران صرف نظر کردند اما شرکت کاسپین ادعایی را مطرح و ادعای خسارت 97 میلیون دلاری کرد که در نهایت با اقدامات انجام شده مبلغ آن به 5.5 میلیون دلار کاهش یافت.
دستور زنگنه برای از سرگیری سوآپ
اما در دولت یازدهم وزیر نفت و معاونانش بارها اعلام کردند که به دنبال از سرگیری سوآپ نفت هستند و حتی گفته شد که وزیر نفت دستور اجرای عملیات سوآپ را داده و در همین راستا مذاکراتی با برخی از کشورهای حاشیه خزر در حال انجام است اما به ادعای آنان پس از توقف سوآپ توسط ایران، بازارهای ما از دست رفت و کشورهای حاشیه دریای خزر با دور زدن ایران، محصولات نفتی خود را از سایر مسیرها به بازارهای بین‌المللی عرضه کردند.
گفته می‌شود بزرگ‌ترین برنده توقف سوآپ توسط ایران، ترکیه بود؛ به طوری که پس از لغو سوآپ، همه نگاه‌ها به سوی ترکیه معطوف شد و این کشور توانست از طریق جلب اعتماد کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده نفت و گاز، موقعیت خود را به عنوان مسیر ترانزیتی امن و باثبات تحکیم کند.
به علاوه طی سال های اخیر رقم هنگفتی ناشی از قطع عملیات سوآپ به کشور تحمیل شد. به عنوان مثال هزینه 170 میلیون دلاری انجام شده برای خط لوله نکا به جاسک در این مدت بلااستفاده ماند.
بنا به آمارهای موجود در مدت 13 سال سواپ نفت ایران بیش از 254 میلیون بشکه نفت از مسیر حوزه دریای خزر به نکا منتقل و از نکا از طریق خط لوله به پالایشگاه های تهران و ری منتقل شد. در راستای سیاست دولت یازدهم مبنی بر از سر گیری سوآپ، گویا از دو سال پیش تا کنون، نوسازی و بهسازی زیرساخت‌های پایانه نفتی نکا به عنوان پایانه مهم کشور در دستور کار قرار گرفته است.
افزایش ظرفیت سوآپ نفت خام
در این راستا سید پیروز موسوی، مدیر عامل شرکت پایانه های نفتی ایران، با بیان این که در حال حاضر توان بارگیری و صادرات نفت تا شش میلیون بشکه در روز طبق سقف اوپک وجود دارد، از آمادگی یدک‌کش‌ها، مخازن، تاسیسات و خطوط لوله، سیستم‌های اندازه گیری و اسکله ها برای افزایش میزان صادرات و سوآپ خبر داده و اعلام کرده که بیشتر از گذشته آمادگی داریم تا نقش خود را به عنوان پشتیبان ایفا کنیم.
امیرحسین زمانی نیا، معاون امور بین الملل و بازرگانی وزارت نفت با بیان این‌که فکر می کنم به خاطر موقعیت جغرافیایی و نوع چینش کشورهایی که نفت و گاز دارند سوآپ اجتناب ناپذیر است، می‌افزاید: در حال حاضر سوآپ نداریم اما باید بتوانیم با عراق، ترکیه، آذربایجان، ترکمنستان خیلی خوب کار کنیم و به عمان، امارات و کویت نیز گاز صادر و نیازهای آنها را برطرف کنیم.