واحدهای پتروشیمی براساس نوع ماده اولیه‌ای که بعنوان خوراک مورد استفاده قرار می‌دهند، محصولهای مختلفی را تولید می‌کنند. عمده خوراکهای مورد استفاده در بخش بالادستی صنایع پتروشیمی گاز طبیعی، میعانات گازی، نفتا و اتان هستند که در واحدهای بالادست پتروشیمی برای تولید مواد اولیه و پایه پتروشیمی فرآوری می‌شوند.
در سال ٢٠١٣، تولید محصولات پتروشیمی دنیا به طور متوسط ٧١١ میلیون تن در سال بوده است. همانطور که در نمودار ١ مشخص است، در میان این محصولات، بیشترین سهمبه تولید الفین (٣١ درصد) و کمترین سهم به تولید متانول ( ٨ درصد ) اختصاص داشته است.
نمودار ١. سبد محصولات پتروشیمی دنیا در سال ٢٠١٣ بر اساس گزارش IHS
براساس بررسی‌های صورت گرفته، میزان تولید متانول و همچنین ظرفیت تولید آن در دنیا در سال ٢٠١٣ به ترتیب ٥٩,٥ و ٩٨ میلیون تن در سال بوده است، این بدان معناست که ظرفیت خالی واحدهای تولیدکننده متانول ٣٨.٥ میلیون تن در سال است.
اروپا و آمریکا، واردکنندگان بزرگ متانول در جهان
سیاستهای صنعتی در مناطقی مانند اروپا و آمریکا بگونه‌ای دنبال می‌شود که تنها بخش کمی از نیاز داخلی متانول خود را از طریق تولید این محصول در پتروشیمی‌های خود تأمین می‌کنند و مابقی نیاز خود را از طریق واردات متانول تامین می‌کنند. همانطور که از نمودارهای ٢ و ٣ مشاهده می‌شود، این کشورها باوجود توان تولید متانول در داخل، پایین‌تراز ظرفیت نصب شده تولید متانول خود فعالیت می‌کنند. این در حالی است که بیش از ٨٥ درصد متانول مورد نیاز آمریکا از طریق واردات از کشورهای دیگر تأمین می‌شود و کشورهای اروپایی نیز بیش از ٦٠ درصد متانول مورد نیاز خود را از طریق واردات از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا تأمین می‌کنند.
نمودار٢. روند تغییرات ظرفیت تولید، تولید و مصرف متانول آمریکا در سالهای ٢٠٠٨ تا ٢٠١٣ براساس گزارشات موسسه IHS (میلیون تن در سال)
بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که این کشورهای اروپایی نه تنها از سالهای ٢٠٠٨ تا ٢٠١٣ ظرفیت تولید متانول خود را افزایش نداده‌اند بلکه، برای سالهای آتی و تا سال ٢٠٢٣ هم هیچ‌گونه برنامه‌ای برای افزایش تولید و یا افزایش ظرفیت تولید متانول ندارند.
نمودار٣. روند تغییرات ظرفیت تولید، تولید و مصرف متانول اروپا در سالهای ٢٠٠٨ تا ٢٠١٣ (میلیون تن در سال)
افزایش شدید صادرات متانول ایران
با این وجود، چشم‌انداز و برنامه‌های صنعت پتروشیمی کشور به گونه‌ای است که افزایش تولید متانول به اصلی‌ترین بخش توسعه صنعت پتروشیمی ایران در سالهای آینده تبدیل شده است و قرار است که سهم کشورمان را از کل تقاضای متانول دنیا به شدت افزایش دهد. همان طور که در نمودار ٤ می‌توان مشاهده کرد، هم‌اکنون حدود ٩ درصد از کل تقاضای متانول دنیا در ایران تولید می‌شود؛ این در حالی است که با اجرای طرحهای متانولی در دست ساخت ایران، ظرفیت تولید متانول کشور برابر با ٣٤,٧ تن در سال خواهد شد که تقریباً نزدیک به ظرفیت خالی فعلی متانول دنیا (٣٨.٥ میلیون تن) خواهد بود.
بر همین اساس با راه‌اندازی طرحها و پروژه‌های متانولی در ایران که بصورت ناگهانی بازار دنیا را متأثر خواهند کرد، میزان پتانسیل مربوط به مازاد عرضه متانول در جهان از ٤٠ درصد فعلی افزایش خواهد یافت و به ٦٠ درصد خواهد رسید ( نمودار ٤).
در چنین شرایطی، رقابت بر سر فروش متانول در بازاری که از حالت اشباع هم عبور کرده است، سبب شکست ناگهانی قیمتها در بازار می شود و در سالهای آتی، قیمت جهانی این محصول با افت شدیدی مواجه خواهد شد.
نمودار ٤. وضع مصرف و ظرفیت خالی متانول و پیش‌بینی آن طبق برنامه‌های آتی تولید متانول در ایران و جهان در سالهای ٢٠١٣ و ٢٠٢٣ (میلیون تن در سال)
با وجودی که این نکته مورد تاکید بسیاری از مدیران ارشد شرکت ملی صنایع پتروشیمی قرار دارد، اما در بسیاری از مناطق کشور نیز همچنان پیگیریهای طرحهای متانول سازی ادامه دارد و مشخص نیست که دلیل رویکرد باز و مثبت بخشهای حاکمیتی در قبال متولیان پتروشیمی‌های گازی برای افزایش شدید ظرفیت متانول کشور چیست؟
تفاوت اصلی صنعت پتروشیمی ایران با سایر نقاط دنیا از آنجا نشأت می‌گیرد که متولیان توسعه پتروشیمی کشور در سالهای اخیر (بعد از خصوصی‌سازی صورت گرفته در دولت قبل)، به طور عمومی بنگاههای غیردولتی هستند که صرفاً نگاه اقتصادی را محوری برای پیشبرد اهداف خود قرار داده‌اند و با تلاش و روابط گسترده و پیچیده برای حفظ رانت خرید خوراک گاز ارزان، نگران شکست قیمت جهانی متانول نیستند و ریسک بسیار کمی برای اجرای پروژه‌های جدید متانولی با تضمین سود قابل توجه پیش بینی می‌کنند. البته در صورتی که افزایش شدید ظرفیت متانول در کشور منجر به تکمیل زنجیره ارزش این محصول در داخل شود، منافع زیادی برای کشور دارد و بسیاری از مدیران ارشد شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز امیدوارند این موضوع منجر به توسعه ظرفیت تولید پروپیلن کشور از طریق احداث واحدهای MTP شود. براین اساس، در ادامه این یادداشت نگاهی به وضع توسعه زنجیره ارزش متانول در دنیا بخصوص از طریق فرآیند MTP شده است.
وضع توسعه زنجیره ارزش متانول در دنیا
بررسی‌های انجام شده در زمینه زنجیره ارزش پتروشیمی‌های متانولی در دنیا نشان می‌دهد که فرمالدهید با ٣٢ درصد، بیشترین سهم را در اختیار دارد و تنها کمتر از ٢ درصد متانول دنیا به توسعه زنجیره متانول در حوزه MTO (تبدیل متانول به الفین) و MTP (تبدیل متانول به پروپیلن) اختصاص یافته است (نمودار ٥).
نمودار٥. توزیع زنجیره ارزش متانول در دنیا براساس گزار مؤسسه IHS ( سال ٢٠١٣)
اثری از MTP در زنجیره ارزش متانول آمریکا و اروپا تا سال ٢٠٢٣ نیست
سیاستهای صنعت پتروشیمی برای کشورهای اروپایی و آمریکا در راستای توسعه زنجیره ارزش متانول مطابق با نمودارهای ٦ و ٧ بیانگر این است که در آمریکا فرمالدهید و استیک‌اسید و در اروپا فرمالدهید، بیشترین سهم در توسعه زنجیره ارزش این محصول را به خود اختصاص داده‌اند و این کشورها هیچ پروژه بهره‌برداری شده یا حتی هیچ برنامه‌ای برای تکمیل زنجیره ارزش متانول در بخش پروپیلن تا سال ٢٠٢٣ ندارند. به عبارت دیگر، این کشورها پروپیلن مورد نیاز خود را از زنجیره‌های دیگر تولید پروپیلن، دنبال می‌کنند نه از طریق متانول.
نمودار ٦. زنجیره ارزش متانول در ایالات متحده آمریکا از سال ٢٠٠٨ تا ٢٠١٣و پیش‌بینی آن تا سال ٢٠٢٣ (IHS)
نمودار ٧. زنجیره ارزش متانول در اروپا از سال ٢٠٠٨ تا٢٠١٣ و پیش‌بینی آن تا سال ٢٠٢٣ (IHS)
چین، تنها کشور استفاده کننده از MTP برای توسعه زنجیره ارزش متانول در دنیا
همان طور که اشاره شد سالانه حدود ٢ درصد متانول تولیدی در جهان به پروپیلن و الفین تبدیل می‌شود، یعنی سالانه کمتر از ١,٥ میلیون تن متانول جهان تبدیل به پروپیلن می‌شود.گزارش موسسه IHS نشان می‌دهد که تولید پروپیلن متانول سابقه کمی در دنیا دارد و از سال ٢٠١١ میلادی با ظرفیت تبدیل ٠.٠٦ میلیون تن در سال ( ٦١ هزار تن در سال) در چین، آغاز شده است. جالب اینجاست که چین، تنها کشور دنیاست که واحد MTPدارد و برنامه‌های محدودی برای گسترش این واحدها تا سال ٢٠٢٣ دارد.
دلیل رویکرد کاملاً متفاوت چین بعنوان بزرگترین تولیدکننده و مصرف کننده متانول دنیا در برنامه‌های توسعه زنجیرهاین محصول، به شرایط و ویژگی‌های خاص این کشور مربوط می‌شود. افزایش تولید متانول از ذغال سنگ برنامه‌های آتی این کشور را به گونه‌ای در سالهای آتی پیش می‌برد که میزان تولید متانول از گاز طبیعی بدلیل هزینه فرصتهای آن تغییر محسوسی نداشته باشد ( نمودار ٨ . بر همین اساس، متانول تولید شده از ذغال سنگ در چین باعث شده است تا رویه‌ای متفاوت برای برآوردهای اقتصادی و فنی تولید پروپیلن از متانول مبتنی بر خوراک خاص تولید این محصول در چین (ذغال سنگ) بوجود آید و این روش از توجیه اقتصادی مناسبی برخوردار شود.
نمودار ٨. سهم مواد اولیه در تولید متانول چین (میلیون تن در سال) از سال ٢٠٠٨ تا ٢٠١٣ و پیش‌بینی آن تا سال ٢٠٢٣
نتیجه‌گیری: توسعه زنجیره MTP، راهکاری غلط برای توجیه افزایش ظرفیت متانول در کشور
تاکید بر توسعه زنجیره ارزش متانول صرفا در زنجیره نوظهور MTP، به نظر می‌رسد راهکاری غیرعملیاتی و پرریسکی برای توسعه زنجیره ارزش این محصول است و مسیری برای توجیه افزایش شدید ظرفیت تولید متانول در کشور و استفاده نهادهای غیردولتی از سودهای نامتعارف ناشی از رانت انرژی (خوراک گاز) به حساب می‌آید. بخصوص آن‌که توجه داشته باشیم به ازای هر واحد عظیم متانولی کشور که بیشتر نیز بالای یک میلیون تن در سال ظرفیت تولید دارند، به تعداد زیادی واحدهای MTP نیاز است که عملاً با توجه به مشکلات تأمین فناوری و همچنین مالکیت این واحدها توسط بخش غیردولتی، اجرای این راهکار بسیار بعید به نظر می‌رسد.